Yorqinoy mirzayeva tut ipak qurti

2.10. TUT IPAK QURTI QONINI TARKIBIY
TUZILISHI VA TANADA QON AYLANISH JARAYONI 
Ovqat hazm bo‘lish jarayonida hosil bo‘lgan oziq moddalari hasharotlarda 
tananing umumiy bo‘shlig‘iga tushadi. Bu yerda oziq moddalari har turli organ va 
to‘qimalarning hujayralari tomonidan o‘zlashtiriladi. Bundan keyingi o‘zgarishlar 
oraliq almashinuv deb ataladi. Oziq moddalar hujayralarga faqat eritma holda 
etkaziladi va o‘zlashtiriladi. Umurtqali hayvonlarda bunday erigan moddalar 
qonda bo‘ladi: qon, o‘zining eng mayda kapillyarlari bilan tananing hamma 
to‘qimalariga etib boruvchi qon tomirlarining bekik tizimida aylanib yuradi. 
Hasharotlarda bekik qon aylanish tizimi bo‘lmaganligidan qon vazifasini 
bajaruvchi suyuqlik hamma organlarni ta’minlab, butun tana bo‘shlig‘i bo‘ylab 
erkin harakat qiladi. Shu bilan birga hamma to‘qima va hujayralar, o‘z navbatida, 
limfa ajratadi, bu qon aylanish sistemasida bo‘lmasdan, asosan bir to‘qimaning 
hujayralari orasida joylashadi. Hasharotlarda qon vazifasini bajaruvchi suyuqlik, 
bir vaqtning o‘zida limfa vazifasini ham bajaradi. Bularning hammasi 
hasharotlardagi ichki bo‘shliq suyuqligini keltirib chiqaradi. Bunda oraliq 
almashinuv sodir bo‘lib, almashinuv mahsulotini hamma to‘qima va hujayralarga 

---

yetkazib beradi. Bu vaqtda uning o‘zi suyuq holatdagi to‘qimadan iborat bo‘ladi 
va (bu suyuqlikda osilgan holda hujayralar – gemotsitlar bo‘ladi) gemolimfa deb 
ataladi, ya’ni qon va limfa funksiyasini birlashtiruvchi suyuqlikdir. Biroq 
gemolimfa umurtqali hayvonlar qoniga nisbatan olganda uncha murakkab vazifani 
bajarmaydi, jumladan, gemolimfa nafas olish jarayonida qon kabi muhim ro’l 
o‘ynamaydi. 
Shunday bo‘lsa ham gemolimfa hasharot tanasidagi muhim elementlardan 
biri hisoblanadi. Bundan tashqari, gemolimfa almashinuv mahsulotlarini ichak 
devoridan hamma organlarga, bundan esa Malpigiev naylariga etkazib beradi; 
unda oraliq almashinuv va ayrim gaz almashinuv jarayonlari bo‘ladi. Bu shunday 
muhitki, bunda organlar o‘rtasidagi hamma o‘zaro kimyoviy aloqalar amalga 
o’shadi va u, jumladan, nerv tizimi ichki sekretsiya organlari va boshqa organlar 
faoliyatiga gormonal ta’sir etish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. U, bundan tashqari,
mexanik, aniqrog‘i, gidravlik ro’l o‘ynaydi: ayrim joydagi muskullarning 
qisqarishi natijasida hosil bo‘lgan bosim, gemolimfa orqali tananing boshqa 
qismlariga berilishi va u yerda ma’lum vazifani bajarish mumkin, tana ichidagi 
gemolimfaning umumiy bosimi esa uning normal egiluvchanlik holatini 
ta’minlaydi . 
Gemolimfada, umuman olganda, suvli eritma bo‘lib, tarkibida organik va 
anorganik birikmalar, bo‘yovchi moddalar – fermentlar va shakliy elementlar – 
tirik qon hujayralari – gemotsitlarning bir necha turi bo‘ladi. 
Gemolimfaning tarkibi ovqatlanish sharoitiga va organizmning holatiga 
qarab o‘zgaradi. Gemolimfa almashinuv mahsulotlarini tashib beruvchigina emas, 
balki po‘st tashlash vaqtida qurt organizmiga ovqat kelmayligan davrda och 
qolmasligi uchun o‘zida zahira oziq moddalarini to‘playdi. Masalan, g‘umbaklik
bosqichida hayot faoliyati uchun zarur bo‘lgan energiyaning yarmini qon 
moddalaridan, ikkinchi yarmini esa metamorfoz jarayoni natijasida parchalangan 
to‘qima hisobiga oladi. Qurt gemolimfasida 80-88% suv bo‘ladi. Gemolimfa bu 
vazifalar bilan birga organizmdagi yoshga qarab o‘zgarib turuvchi suv miqdorini 

---

ham boshqarib turadi: tuxumdan endi chiqqan qurtda 71 % suv, 5-yoshdagi qurtda 
esa 80% dan ortiq suv bor. G‘umbak va kapalakda suv miqdori 65-75% gacha 
kamayadi. 
Gemolimfada yog‘lar ko‘proq; qurt gemolimfasida –2,24%, g‘umbak 
gemolimfasida –4,3% va kapalak gemolimfasida - 5,7% bo‘ladi. Gemolimfadagi 
oqsil miqdori o‘rtacha 2% ni tashkil etadi (ba’zan ularning miqdori 7-8% gacha 
boradi). G‘umbaklarda oqsillarning miqdori 5-6% gacha boradi, kapalaklarda 2% 
gacha kamayadi. 
Rivojlanishning hamma bosqichlarida tuzlarning miqdori taxminan bir xil 
(1,5% ga yaqin). Ipak qurti osmotik bosimining muqimligi shunga bog‘liq. 
Qurt gemolimfasidagi qattiq moddalarning umumiy miqdori 10% ga yetadi, 
kul moddalari, taxminan, g‘umbakda 6%, kapalakda esa ularning miqdori ortib 
boradi. 
Gemolimfa kuchsiz kislotali reaksiyaga ega, lekin to‘qimalar ichak va uning 
devorlarida ishqorli reaksiyaga ega bo‘lsa-da, po‘st tashlash vaqtida neytral 
reaksiyaga yaqinlashib boradi. Boshqa organ va to‘qimalarning reaksiyasi kuchsiz 
ishqoriy yoki neytral reaksiyaga yaqin bo‘ladi. Gemolimfaning 
pH 
ini o‘rganish, 
bu ko‘rsatkich (kattalik) qurtlarda, g‘umbaklarda va kapalaklarda, taxminan, bir xil 
bo‘lib, 6,6-6,8 ga teng bo‘lishini ko‘rsatadi, qurt pebrina bilan kasallanganda 
pH
7,05-7,30 gacha ko‘tariladi, sariq kasaliga yo‘liqqanda esa kamayib ketadi. Po‘st 
tashlash vaqtida kislotaliligi kamaygani kuzatilgan. 
Hasharot 
organizmining 
biokimyoviy 
xususiyati 
shuki, 
uning 
gemolimfasida siydik kislota va aminokislota, shuningdek, anorganik modda 
fosfor va magniy ko‘p miqdorda bo‘ladi. 
Yana boshqa xususiyati shuki, erkak va urg‘ochi hasharotlar gemolimfasi 
tarkibi jihatidan bir-biridan katta farq qiladi. Urg‘ochi hasharot gemolimfasining
pH
i erkaklarnikiga qaraganda hamma vaqt 0,02-0,05 oshiq bo‘ladi; erkak va 
urg‘ochi hasharot, gemolimfalari aralashtirilganda cho‘kma hosil bo‘ladi bir 
jinsdagi hasharotlar gemolimfasi aralashtirilganda esa hech narsa hosil bo‘lmaydi; 

---

qurtga boshqa bir jinsdagi qurt gemolimfasi yuborilsa, qurt bir qancha vaqt qotib 
qoladi. Bular va boshqa bir qancha ma’lumotlar erkak va urg‘ochi hasharotlar 
gemolimfasida, jumladan, oqsil tanachalari tarkibida biokimyoviy farq borligini 
tushunishga imkon berdi . 5-yoshdagi qurtda gemolimfa umumiy og‘irlikning 20% 
ini tashkil etadi. 
Gemolimfaning zichligi suvning zichligi – 1,037 dan bir oz ortiq. 
Gemolimfa tarkibida gemotsitlar deb ataluvchi hujayralar bor. Bu 
amyobasimon erkin hujayralar umurtqali hayvonlar qonidagi leykotsitlarga 
o‘xshaydi. Biroq hasharotlarda ularning miqdori ancha kam: 1mm
3
gemolimfada, 
taxminan, 2000 gemotsit uchraydi. Gemotsitlarning bir nechta turi bor. Ipak 
qurtida uch xil: donsiz gemotsitlar, donli gemotsitlar, sharsimon katta vakuoli 
hujayralar (sferulotsitlar)uchraydi. 
61- rasm. Qon hujayralari: 1- donli hujayralar 2- enotsitoidlar:3- sferulotsitlar:
4-:veretenosimon hujayralar:5- gemotsitoblastlar. 
Donsiz gemotsitlardan eng maydasi – gemotsitoblastlardir. Ularning diametri 
10 mikronga yaqin. Bu hujayralarning yadrosi yupqa hoshiyali protoplazma bilan 
o‘ralgan. Gemotsitoblastlar yosh hujayralar bo‘lib, bulardan birin-ketin qon 
hujayralarining boshqa tiplari rivojlanadi. SHuning uchun ham gemotsitoblastlar
yosh qurt gemolimfasida juda ko‘p bo‘lib, so‘ngra keskin kamayib ketib, 
kapalaklarda mutlaqo yo‘qolib ketsa kerak. 
Gemotsitoblastlar rivojlangan sari duksimon cho‘zilgan shaklni oladi, 2-2,5 
marta yiriklashib fagotsitlar, ya’ni «hujayra yutuvchilar» ga aylanadi. Ular 
gemolimfada juda ko‘p bo‘lib, shaklli elementlar umumiy sonining 30-50% ini 

---

tashkil etadi. Fagotsitlarning bo‘lishi sababli gemolimfa yana bir vazifani bajarish 
qobiliyatiga ega. U organizmni unga kirgan mikroorganizmlarni o‘rab oladi va 
ularni «yutadi». Bu jarayon turlicha bo‘ladi: lekin hamma holatda ham 
fagotsitlarning soni ortadi. Rivojlanishning keyingi bosqichida qon hujayralarining 
protoplazmasi donasiz tuzilishini saqlagan holda yana ham kattalashadi. Bu 
hujayralar gemolimfadagi eng yirik hujayralar bo‘lib,