|
Ishning tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki bob, umumiy
xulosadan iborat. Har bir bob ikki faslni o„z ichiga oladi. Ishning so„ngida
foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati keltirilgan. Ishning umumiy hajmi 58 sahifani
tashkil etadi.
I BOB. TURKIY TILLARDA SIFAT SO‘Z TURKUMI
1.1. O‘zbek va turk tillarida sifat so‘z turkumining umumiy tavsifi
Dunyodagi tillar kelib chiqishi, qarindoshligi, lug„aviy va grammatik jihatdan
yaqinligiga qarab bir necha til oilalariga bo„linadi. Yer yuzida 20 dan ortiq til
oilalari bor. Til oilalari bobo til nomi bilan ataladi. Til oilalari o„z navbatida til
turkumlariga (guruhlarga) bo„linadi. Turkiy tillar oilasiga o„zbek, qozoq, qirg„iz,
turk, turkman va boshqa 30 ga yaqin til kiradi.
Turkiy tillar faqat genetik jihatdan qarindosh tillar bo„lib qolmasdan, ayni
paytda tipologik jihatdan ham bir xil, tillarning morfologik klassifikatsiyasi
bo„yicha agglutinativ tillar guruhiga kiradi. Turkiy agglutinativ tillarning o„ziga
xos xususiyati quyidagilardan iborat:
1. Soʻz doimo oʻzakdan boshlanadi.
2. Oʻzak, asosan oʻzgarmasdir. Oʻzakdan keyin qoʻshilgan har qanday affiks
oʻzakni fonetik jihatdan o„zgartirmaydi.
9
3. Soʻz formalari asosan affikslar vositasida hosil qilinadi.
4. Soʻz formalari hosil qilishda supplitiv formalar mutlaqo ishtirok etmaydi,
ya‟ni bir soʻzning turli formalari faqat bir o„zakdan hosil qilinadi.
5. Oʻzak va affiks organik birikib ketmaydi, ular orasidagi chegara aksariyat
hollarda aniq va ravshan boʻladi. Masalan, boshlandi soʻz formasida bosh – oʻzak,
- la fe‟l yasovchi affiks va -di zamon yasovchi: bular bir-biridan aniq ajralib turadi.
6. Har bir grammatik ma‟noni ifoda etishda alohida affiks qo‟shiladi, shuning
uchun bir soʻz formasida bir necha affiks ketma- ket, bir qatorda keladi.
Turkiy tillarda soʻz oʻzak va affikslarga ajratiladi. Oʻzak turkiy tillarda
fonetik jihatdan quyidagi koʻrinishlarga ega (v-unli, c-undosh):
v-u; vc- ol, ot, cv-na, ma;
cvc- bosh, go„l, yoz;
vcc –ont, ust;
cvcv – bola.
3
Affiksal morfemalar oʻzak morfemaga birikish xususiyatiga koʻra muayyan
tilning oʻziga xos jihatlarini namoyon qiladi. Oʻzak morfemalarning tabiatiga koʻra
tillar asosan agglutinativ va flektiv tillarga boʻlinadi.
Turkiy tillar morfologik tipologiyasiga ko„ra agglyutinativ(lot. agglyutinare-
yopistirmoq, tirkamoq) tillar bo„lib so„zning turli grammatik shakllari so„z
negizlariga ma‟lim qo„simchalarni izchillik bilan qo„shish orqali hosil qilinadi.
Shunga ko„ra turkiy tillardagi so„zlarning morfologik tarkibi o„zak va
morfemalardan iboratdir.
4
Turk tili Turkiya Respublikasining davlat tili bo„lib, bugungi kunda 72
milliondan ortiq kishi (Turkiya, Kipr, iroq, Suriya, Yunoniston, Bolgariya) ushbu
tilda so„zlashadi.
5
Turkiy tillar oilasiga mansub hozirgi zamon turk tili o„g„uz
3
X.A.Dadaboyev, Z.T.Xolmanova. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi Toshkent: Tafakkur bo„stoni,
2015. – В. 55.
4
Ë.Абдурасулов. Туркий тилларнинг қиëсий-тарихий грамматикаси. - Тошкент: Фан, 2009. - Б. 88.
5
X.A.Dadaboyev, Z.T.Xolmanova. Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi Toshkent: Tafakkur bo„stoni,
2015. – В. 20.
10
lahjasining o„g„uz-saljuq kichik guruhiga mansub bo„lib, unga xos asosiy genetik
va tipologik xususiyailar: leksikada - asosiy so„z zahirasining mushtarakligi,
fonetikada - turkiy tillargan xos singarmonizm qonuni, morfologiyada - so„z
yasalishi, o„zgarishi, so„z oxiriga qo„shimcha qo„shib yangi shakl va so„zlar
yasalishi va sintaksisda – so„z birikmalari va gap bo„laklarining joylashish tartibida
namoyon bo„ladi. Sanab o„tilgan umumiy xususiyatlar bilan bir qatorda hozirgi
turk tili boshqa turkiy tillardan, jumladan, o„guz guruhiga mansub tillardan ajralib
turuvchi ba‟zi farqli xususiyatlarga ham ega.
O„zbek tili O„zbekiston Respublikasining davlat tili bo„lib, o„zbek tilida
so„zlashuvchilar O„rta Osiyo, Osiyo, Yevropa, va Amerika bo„ylab tarqalgan.
Bugungi kunda 30 milliondan ortiq kishi shu tilda so„zlashadi. O„zbek tili turkiy
tillar oliasining qarluq lahjasiga mansub. O„zbek tilining boshqa turkiy tillardan
Soʻzlarning oʻziga xos belgi-xususiyatlariga koʻra ma‟lum guruhga ajratilishi
soʻz turkumlari deyiladi. Soʻzlarni turkumlarga bo„lish turkiy tillarning barchasida
deyarli bir xil, ayrim o„rinlarda farq qiladi xolos.
Soʻzlar konkret narsa, belgi, harakat, holat kabilarni bildirishi yoki
bildirmasligiga koʻra ikkiga boʻlinadi: mustaqil soʻzlar va yordamchi soʻzlar. Bu
boʻlinish oʻz navbatida tarkiblarga ajralishi adabiyotlarda turlicha boʻlishi
mumkin. Masalan:
Do'stlaringiz bilan baham: | 
