Yölliyev Ogʻabekning Hayot faoliyati xavfsizligi fanidan mustaqil ishi

---

Mirzo Ulugʻbek nomidagi Oʻzbekiston milliy 
universiteti 
Geologiya va geoinformatsion tizimlari fakulteti

Geologiya yoʻnalishi 3
-kurs talabasi 
Yölliyev Ogʻabekning
 
Hayot faoliyati xavfsizligi fanidan mustaqil ishi 

---

Mustaqil ish mavzusi: Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda 
vaziyatlardan 
muhofaza qilish toʻgʻrisidagi qonuni mazmun va mohiyati tahlili

---

TABIIY OFATLAR 
—
bular Favqulodda xarakterga
ega bo'lgan xavfli tabiiy hodisa yoki jarayonlardir,
bularning natijasida aholining katta qismi kundalik
hayotining o'zgarishi, o'lim hodisalari, moddiy boyliklarning
yo'qolishi va shunga o'xshash ro'y berishi boshqa holatlar
bo'lishi mumkin. Bularga yer qimirlashi, suv toshqini,
sunami, vulkanlaming otilishi, sellar, yer surilishi, bo'ronlar
va to'fonlar, o'rmon va torflaming yonishi, qor uyumlarining
surilishi va bosib qolishi, qurg'oqchilik, surunkali qattiq
sovuq, epidemiyalar, hayvonlar orasida, o'simliklar orasida
kasalliklar tarqalishi, o'rm on va qishloq xo'jaligi
zararkunandalarining ko'payib ketishi va boshqa salbiy
hodisalar kiradi.
Tabiiy ofatlar geologik qatlamlaming juda tez harakati (er
qimirlashi, surilishi), yer ichki energiyasining erkinlikka intilishi
(vulqonlar, yer qimirlashi), suv sathining ko'tarilishi (suv
toshqinlari), qattiq shamol ta’siri ostida (bo'ronlar, siklonlar)
kelib chiqishi mumkin. Ayrim tabiiy ofatlar (yong‘inlar, yer
surilishi, bosib qolishi va sh.o‘.) odam faoliyati tufayli bo'lishi
mumkin, lekin oqibati hamisha tabiat kuchlari orqali bo‘ladi.
Har bir tabiiy ofat odamlar sog‘ligiga yomon ta’sir etuvchi
o‘ziga xos jarohatlovchi omili borligi bilan ajralib turadi.
Tabiiy ofatlar mamlakat miqyosida ayniqsa hodisa ro‘y
bergan rayonlar uchun katta fojeadir. Tabiiy ofatlar
natijasida mamlakatning iqtisodi oqsab qoladi sababi ishlab
chiqarish korxonalari ishdan chiqadi. Moddiy boyliklar yo‘q
bo‘lib ketadi va eng achinarlisi odamlar halok bo‘ladilar,
uylari, mol-mulklari vayronaga aylanadi.
Tabiiy ofatlardan zarar ko‘rgan odamlar soni ko‘p
boMishi, shikkastlar darajasi turli xil bo‘lishi mumkin.

---

Odamlar, eng ko‘proq suv toshqinlaridan (40%), 
bôronlardan (
20 %), yer qimirlashi va qurg‘oqchilikdan (15
%) aziyat chekadilar. Qolgan 10 % i esa tabiiy ofatlarning
boshqa turlariga to‘g‘ri keladi 
Texnogen falokatlar,
—
bular mashina, mexanizm va
agregatlarning kutilmaganda ishdan chiqishi natijasida
portla
sh, yong‘in chiqishi, katta hududlarda radioaktiv,
kimyoviy yoki biologik zaharlanish, katta guruh odamlarning oMimiga olib kelish hodisasidir.
Texnogen falokatlarga ishlab-chiqarish obyektlarida,
qurilishda, temir yo‘l, avtomobil, havo transporti,
quvurlarda, suv transportida, yong‘in chiqishi, portlash
hodisalari kiradi. Bularning natijasida binolarning buzilishi,
radioaktiv, kimyoviy va biologik zaharlanishlar, yer va suv
sathiga neft mahsulotlari, zaharli suyuqlik va gazlarning
oqib chiqishi kuzatiladi. Bu holat, tabiiyki, aholiga va atrof
muhitga jiddiy xavf tug‘diradi. 
Texnogen falokatlar oqibatlari ko‘rinishi avariyaning
turiga, uning hajmiga va avariya sodir bo‘lgan korxonaning
o‘ziga xos xususiyatlariga bog‘liqdar.
Texnogen falokatlarga tashqi tabiiy omillar ta’siri, shu
jumladan tabiiy ofatlar, loyiha nuqsonlari, texnologik
jarayonning va xavfsizlik texnikasi qoidalarining buzilishi
sabab bo‘ladi. 
Antropogen falokatlar 
—
odamning xo‘jalik faoliyati
tufayli, antropogen omillar keltirib chiqargan biosferaning
sifat o'zgarishidir. Bu odamlarga, hayvonot va o ‘simlik
dunyosiga va atrof muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. 
Atrof muhitning tanazzulga (inqirozga, degradatsiyaga)
uchrashi, urbanizatsiya, insonning xo‘jalik faoliyati hajmi
yuqori sur’atlarda ortishi, tabiatdan xo‘jasizlarcha
foydalanish tufayli yuzaga chiqadi.

---

Ekologik jihatga ega bo‘lgan Favqu
lodda hodisalarga
tuproq tarkibining buzilishi va kadmiy, rux, xrom simob va
sh.o‘. og‘ir metallar bilan zaharlanish, atmosferaning zararli
kimyoviy moddalar, shovqin, elektromagnit maydonlari bilan
ifloslanishi, nurlanishlar, kislota yomg‘irlari, 
ozon qatlamining
yupqalashishi, yirik sanoat shaharlari ustida chang va
tutunlarning uzoq vaqt ushlanib qolishi, suv havzalarining
kambag‘allashib ketishi, ifloslanishi va zaharlanishi,
odamlaming sog‘ligiga tahdid qiladigan boshqa omillar kiradi. 
Ijtimoiy-siyosiy ixtiloflar (nizolar), davlatlar orasidagi
kelishmovchiliklarni zamonaviy quiollai vositasida langlik
(krizis) keltirib chiqarish barobarida hal qilishga urinish o‘ta
fojeali yo‘ldir. 
Favqulodda vaziyatlar xavfining tarqalish tezligi
bo‘yicha quyidagi sinflarga bo‘lish mumkin: 
—
tasodifiy 
—
(er qimirlashi, portlash, transport
avariyalari va h k.) ;
—
shiddatli 
—
(yong‘inlar, gidrodinamik avariyalar,
o‘tkir zaharli gazlar otilib chiquvchi portlashlar va sh.o‘.); 
—
mo‘’tadil (o‘rtacha) 
- suv toshqinlari, vulqonlaming
otilib chiqishi, radioaktiv moddalar oqib chiquvchi
avariyalar; 
—
ravon 
—
sekin asta tarqaluvchi xavflar (qurg‘oqchilik,
epidemiyalar, tuproqning ifloslanishi, suvning kimyoviy
moddalar bilan ifloslanishi va h k. lar).
FV ning tarqalish ko‘rsatkichi faqatgina u bevosita
ta’sir qilgan hudud maydoni bilan belgilanmaydi, balki
zararli hodisaning bilvosita tashkiliy, iqtisodiy, ijtimoiy va
boshqa muhim aloqalarga ta’siri bo‘lishi mumkin bo‘lgan
maydonlarni ham qamrab oladi.Bundan tashqari, uning
doirasiga oqibatning og‘irligi ham kiradi. Ba’zi hollarda

---

favqulodda vaziyat maydoni bo‘yicha kichik bo‘lishiga
qaramay darajani 
juda og‘ir va katta talofatli bo‘lishi
mumkin. Shuning uchun FV lam ing kategoriyasini
aniqlaganda ta’sir maydoni bilan birga uning og‘irligini
ham hisobga olish kerak. Bular FV lar tufayli yuzaga
kelgan oqibatni yo‘qotish uchun muhimdir. Ushbu
m
ajmuaviy belgi bo‘yicha FV ni beshta turga bo‘lish
mumkin:
—
cheklangan obyektga taalluqli (lokal);
—
mahalliy;
—
milliy;
—
regional (Respublika);
—
global (dunyo miqiyosidagi).
Cheklangan 
—
FV lar 
oqibatlari xalq xo‘jaligi obyekti
hududi bilan chegaralanadi va shu korxona kuchi va
mablag‘i bilan daf qilinadi. 
Mahalliy 
—
FV laming oqibatlari aholi yashaydigan
punkt (qishloq, shahar va h k.) bilan chegaralanadi. Bunga
yirik shahar, ma’muriy 
rayon, bir necha rayonlar, viloyat
kirishi mumkin va ularning kuch va mablag‘lari hisobiga
bartaraf qilinadi.
Respublika 
—
FV ning oqibatlari bir necha viloyat yoki
iqtisodiy rayon bilan chegaralanadi va respublika kuch va
mablag‘lari hisobiga bar
taraf etiladi