Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

47-jadval. 

Balans ma’lumotlariga asoslanib mijozning 

kreditga layoqatliligini aniqlash tartibi 

 

Ming so‘m 

№ Ko‘rsatkichlar 

Bazis davr 

Joriy davr 

% 

1 2 

3 

4 

5 

Likvid mablag‘lar 

109 627 

138 991 

126,8 

a) pul mablag‘lari 

2474 

11313 

457,3 

b) tez sotiladigan talablar 

25606 

62286 

243,2 

1. 

c) tez sotiladigan zaxiralar 

81 547 

65392 

80,2 

Majburiyatlar - jami sh.j.: 236136 

250464 

106,1 

2. 

a) Qisqa muddatli majburiyatlar 51107 61179 

119,17 

o‘z mablag‘lar manbalari 

185029 

189285 

102,3 

a) ustav kapitali 

169181 

169181 

100,0 

b) rezerv kapitali 

503 

503 

100,0 

3. 

c) taqsimlanmagan foyda 15345 

19601 

127,7 

4. Uzoq 

muddatli 

aktivlar  

126509 

111473 

88,1 

Aylanma mablag‘lar: 

 

 

 

a) jami, sh.j. 

109627 

138991 

126,8 

b) o‘z aylanma mablag‘lar (3-4)  

 58520 

77812 

132,9 

5. 

c) aylanma mablag‘larning o‘rtacha 

qoldig‘i 

54813 69496 

126,8 

6.  Sotilgan mahsulot hajmi 

234949 

291256 

124,0 

7.  Tahlil qilinayotgan davrdagi kunlar  

360 

360 

- 

Koeffitsiyentlar 

 

Balans likvidligi (1:2) 

0,46 

0,55 

119,6 

 

Qoplash koeffitsiyenti (1:2a) 

2,15 

2,27 

105,6 

 

Likvidlik koeffitsiyenti  

 

(1 qatorning a+b)/2 

0,55 1,20 

2,18 

 

Moliyaviy barqarorlik 

koeffitsiyenti (3:2)·100 

78,3 75,5 

96,4 

 

O‘z aylanma mablag‘larining 

salmog‘i (5b:5a) 

53,4 56,0 

104,9 

 

Aylanish koeffitsiyenti 

 

 

 

a) so‘mda (6:5v) 

4,3 

4,2 

97,7 

 

b) kunda (5v · 7:6) 

84 

86 

102,4 

 

Korxonaning o‘z mablag‘lari bilan ta’minlanganlik darajasi 30 

foizdan kam bo‘lmasligi kerak. Agar aylanma mablag‘larning aylanish 

tezligi ko‘proq bo‘lsa, unday hollarda bu ko‘rsatkichning quyi darajasi 

(xo‘jalik faoliyatining turiga qarab) biroz pastroq bo‘lishi mumkin. Agar 

bu koeffitsiyent 60 foiz bo‘lsa, kredit riski minimal darajaga tushirilgan 

hisoblanadi. Moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti qancha yuqori bo‘lsa, 

korxona shunchalik moliyaviy barqaror hisoblanadi va bank kreditini 

---

 

360

o‘z vaqtida qaytarish layoqatliligi yuqori bo‘ladi. 

Yuqoridagi misolimizda moliyaviy barqarorlik koeffitsiyenti bazis 

davrda 78,3 foizni, joriy davrda esa 75,5 foizni tashkil qilib shu davr 

ichida bu ko‘rsatkich 2,8 punktga kamaygan. Ammo bu kamayish 

mijozning sinfiga o‘z ta’sirini o‘tkazmagan. Natijada mijoz birinchi 

sinfdaligicha qolgan. 

[223].  Mijozni likvid yoki nolikvid balansliligini  aniqlash uchun 

kreditga layoqatlilikning quyidagi ko‘rsatkichlarini hisoblash zarur: 

 

o‘z aylanma mablag‘larining hajmi va dinamikasi; 

 

samaradorlik (foydalilik) koeffitsiyenti; 

 

noto‘lovlar va aylanma mablag‘larining aylanish sur’atlari. 

O‘z aylanma mablag‘larining hajmi quyidagicha aniqlanadi: 

 

O‘z aylanma 

mablag‘lari 

hajmi 

= 

O‘z mablag‘lari 

manbalari 

- 

Uzoq muddatli 

aktivlar 

 

47-jadvalda:  

5b = 3 - 4 

 

Bazis davrda o‘z aylanma mablag‘larining hajmi 58520 ming 

so‘mni, joriy yilda esa 77812 ming so‘mni tashkil qildi. Bu holat 

mijozning likvid balansga ega ekanligidan dalolat beradi, chunki o‘z 

aylanma mablag‘lari hajmi shu davr ichida 19292 ming so‘mga ortgan. 

Uzoq muddatli aktivlar esa shu davr ichida 15036 ming so‘mga 

kamaygan. 

 

Agar asosiy vositalar o‘z mablag‘lari manbayidan ortiq bo‘lsa, bunday 

holda mijoz nolikvid balansga ega bo‘ladi. 

 

Nolikvid balansli korxonalarga esa kredit berilishi mumkin emas. 

Kreditga layoqatlilikni aniqlashda o‘z aylanma mablag‘larning 

salmog‘ini, ularning aylanish sur’atlarini inobatga olish o‘ta zarurdir. 

Chunki bu salmoq ortib borsagina yoki oldingi davrga nisbatan 

o‘zgarishsiz qolsagina mijozning kreditga layoqatliligi ijobiy hisob-

lanadi. Mablag‘larning aylanish sur’atlari: 

 

aylanma mablag‘larning aylanish koeffitsiyenti (marta); 

 

aylanma mablag‘larning aylanishi (kunda) ko‘rsatkichlari bilan 

ifodalanadi. 

47-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, kuzatilayotgan korxo-

nada aylanma mablag‘larining aylanish koeffitsiyenti bazis davrda 4,3 

marta aylangan bo‘lsa, joriy davrda bu ko‘rsatkich 4,2 martani tashkil 

qilgan. Demak, aylanish sur’ati birmuncha kamaygan. Aylanma mab-

lag‘larning kunlarda aylanishi bazis davrda 84 kunni tashkil etgan 

bo‘lsa, joriy davrda 86 kunga teng bo‘lgan. Demak, aylanma mablag‘-

larning aylanishi tezlashgan. Bu, albatta, ijobiy holat. Chunki aylanma 

---

 

361

mablag‘larning aylanishi qanchalik tezlashsa, shunchalik aylanma 

mablag‘lari iqtisod qilinadi. 

 [224]. Kredit mutaxassisi kredit oluvchining kredit olish uchun 

ariza berishga va kredit shartnomasiga imzo qo‘yishga qonuniy jihatdan 

huquqi borligiga ishonch hosil qilishi lozim. Shu huquqning borligi 

mijozning kredit olishga layoqatliligini bildiradi. Agar mijoz yuridik 

shaxs bo‘lib, yirik korxona yoki uyushma bo‘lsa, uning vakili albatta shu 

korxona yoki uyushmaning Kengashi tomonidan tayinlangan, tasdiqlan-

gan bo‘lishi, uning nomidan muzokaralar olib borib, kredit shartnomasi-

ni imzolash huquqini olgan bo‘lishi lozim. Buning uchun mijoz kredit 

mutaxassisiga Kengash qarorining tasdiqlangan nusxasini topshirishi 

kerak bo‘ladi. 

Mijozning kredit olishga layoqatliligini bildiruvchi ma’lumotlar: 

 

mijoz va kafillarining haqiqiyligi; 

 

mijoz yuridik maqomiga ega ekanligini tasdiqlovchi Nizom, 

qaror, bitimlar va boshqa hujjatlarning notarial tasdiqlangan nusxalari; 

 

mijozning faoliyati, ishlab chiqaradigan mahsuloti, uning 

mijozlari va xomashyo bilan ta’minlovchilari haqidagi notarial tasdiq-

langan hujjatlar to‘plami. 

[225].  Kredit olish uchun berilgan har qanday arizani tahlil qilish 

jarayonida kredit mutaxassisi mijoz kreditdan foydalanishi natijasida 

olgan daromadi orqali kreditni qaytarish uchun yetarli mablag‘ga ega 

bo‘ladimi, yo‘qmi, degan savolga ijobiy javob olishi lozim. 

Mijoz olgan kreditni qoplashi uchun asosan uchta manbaga ega 

bo‘ladi: 

a) naqd pul oqimi; 

b) aktivlarni sotish va naqd pulga aylantirish; 

c) qimmatli qog‘ozlar yoki majburiyatlar chiqarish orqali 

mablag‘larni jalb qilish. 

Qayd qilingan mablag‘lardan har qaysisi kreditni qoplay oladi. 

Lekin banklar asosan naqd pul oqimini afzal ko‘radilar. Chunki mijoz 

aktivlarining sotilishi uning balansi ahvolini yomonlashishiga, chetdan 

qo‘shimcha mablag‘ jalb qilishi esa bankning kreditor sifatida 

mavqeyining pasayishiga olib keladi. 

Mijozning pul mablag‘lari haqida ma’lumotlarga quyidagilar kiradi: 

a) mijozning o‘tgan davrdagi dividendlari va sotilgan mahsulotlari 

hajmi; 

b) ko‘zda tutilgan naqd pul tushumining yetarliligi; 

c) likvid zaxiralarning mavjudligi; 

d) debitor-kreditor qarzlarni to‘lash muddati, tovar-moddiy 

---

 

362

zaxiralarning aylanishi; 

e) sarmoyaning tuzilishi va leveraj darajasi, ya’ni o‘z sarmoyasi va 

jalb qilingan mablag‘lardan foydalanilgan samaradorlik ko‘rsatkichlari; 

f) xarajatlar ustidan nazorat; 

g) qoplanganlik ko‘rsatkichlari; 

h) aksiyalari baholarining o‘sishi; 

i) boshqaruv sifati; 

j) auditor xulosasi; 

k) buxgalteriya hisobidagi so‘nggi o‘zgarishlar. 

[226]. Mijozning ta’minlanganlik darajasi masalasida kredit mijozi, 

mijoz kreditni ta’minlashi uchun yetarli sarmoyaga yoki sifatli 

aktivlarga egami, degan savolga javob bera olishi lozim. Kredit 

mutaxassisi mijoz aktivlarining xizmat muddati, tuzilishi va ahvolini 

yaxshilab o‘rganishi kerak. Bunda asosiy omil mijozning texnologiyasi 

bo‘lib, uning aktivlari texnologiya nuqtayi nazaridan eskirgan bo‘lsa, 

ularning ta’minlanganlik qobiliyati yuqori bo‘lmaydi, chunki mijoz 

daromadlari kreditni qoplash uchun yetmay qolganda, bu aktivlarni naqd 

pulga aylantirish qiyin bo‘ladi. 

Mijozning ta’minlanganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar quyidagicha: 

a) aktivlarga egalik huquqi; 

b) aktivlardan foydalanish muddati; 

c) ma’naviy eskirish ehtimoli; 

d) qoldiq bahosi; 

e) aktivlarni muayyan maqsadlarga mos kelish darajasi; 

f) majburiyatlar va cheklanishlar; 

g) lizing bo‘yicha majburiyatlar va garov hujjatlari; 

h) sug‘urta kafolati; 

i) bankning kreditor sifatidagi o‘rni; 

j) soliq solish bo‘yicha da’volar; 

k) kelajakda yuzaga keladigan moliya bilan ta’minlanish ehtiyojlari. 

[227]. Kredit mutaxassisi mijoz va u bilan bog‘liq bo‘lgan sohadagi 

va umuman iqtisodiyotdagi so‘nggi o‘zgarishlardan doimo xabardor 

bo‘lishi lozim. Hujjatlarga ko‘ra, kredit juda ishonchli va daromadli 

bo‘lib ko‘rinishi mumkin, lekin mamlakat iqtisodiyotidagi tanglik 

tufayli mahsulotlar savdosi hajmining va daromadning kamayishi yoki 

pulning qadrsizlanishi tufayli foiz stavkalarining ko‘tarilishi natijasida 

kredit sifati yomonlashishi (pasayishi) mumkin. Kredit oluvchi faoliyat 

ko‘rsatayotgan mazkur soha va iqtisodiyotni baholash maqsadida 

kreditor ularga taalluqli ma’lumotlar va axborotlar majmuyini to‘playdi. 

Bu quyidagilardan iborat: 

a) mijozning tarmoqdagi holati va bozordagi ulushi; 

b) mijoz faoliyatining natijalari bilan mazkur tarmoqdagi boshqa 

---

 

363

firmalar faoliyatlari natijalarining taqqoslanishi; 

c) mahsulotning raqobatdoshligi; 

d) mijoz va tarmoq faoliyatining texnologiyadagi o‘zgarishlarni 

sezuvchanligi; 

e) ish kuchi bozoridagi sharoit; 

f) pul qadrsizlanishining mijoz balansi va naqd pullari oqimiga 

ta’siri; 

g) tarmoqning uzoq kelajakdagi faoliyati rejalari; 

h) qonunlar, siyosat va atrof-muhitni saqlash bilan bog‘liq omillar. 

[228].  Mijozning kredit olishga layoqatliligini baholashning eng 

so‘nggi omili – nazoratdir. Mavjud qonunlar va tartiblarning o‘zgarishi 

mijozning faoliyatiga qanchalik ta’sir ko‘rsatishi, mijoz arizasi bank 

andozalariga va kreditni tartibga solib turuvchi organlar talablariga mos 

kelishi nazorat orqali aniqlanadi. Nazorat quyidagilarni o‘zida 

mujassamlashtiradi:  

a) bank faoliyatiga hamda kreditlarning xususiyati va sifatiga 

taalluqli qonunlar va qoidalar; 

b) nazoratchilarga taalluqli hujjatlar; 

c) qarzlarning mavjudligi va kredit olish to‘g‘risida mohirona 

tuzilib, tasdiqlangan hujjat; 

d) kredit olish uchun yozilgan arizaning bank kredit siyosatiga 

muvofiq kelishi; 

f) tarafdor kishilar (iqtisodchilar, siyosiy ekspertlar) tomonidan 

kreditni qoplashga ta’sir etuvchi tashqi omillar haqida axborotlari. 

[229].  Banklar va tadqiqotchilar mijozlarning moliyaviy ahvoli va 

kreditning qoplanishini baholash uchun asosan tashqi ma’lumotlarga 

tayanadilar. Bunda eng avval mijozning moliyaviy hisobotlari, taqdim 

etgan kredit olish to‘g‘risidagi arizada berilgan ma’lumotlar, ya’ni 

olinishi mo‘ljallanayotgan kredit hajmi, kredit olishdan maqsad, kredit 

oluvchining boshqa mavjud majburiyatlari, ta’minlanganlik sifatida 

mijozning taklif qilinadigan aktivlari tahlil qilinadi.  

Bank mijozga avval kredit bergan kreditorlar bilan ham uchrashishi 

va quyidagi savollarga javob olishi mumkin: 

a) mijoz to‘lov muddatlariga rioya qilganmi? 

b) mijozning hisobvarag‘ida yetarli mablag‘ qoldig‘i bo‘lganmi? 

c) to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirmaslik hollari uchraganmi? 

d) mijoz avval inqirozga uchraganmi? 

Bank yoki tadqiqotchilar mijozning arizasini tahlil qilganlarida 

nafaqat uning moliyaviy ahvolini, balki mijoz faoliyat ko‘rsatayotgan 

ushbu hudud va tarmoqning iqtisodiy ahvoli, agar yirik hajmdagi kredit 

so‘ralayotgan bo‘lsa, hatto jahon iqtisodiyotining ahvolini ham 

o‘rganadilar. Ko‘pgina mijozlarning iqtisodiy ahvoli mamlakat 

---

 

364

iqtisodiyotidagi va hatto, jahon iqtisodiyotidagi beqarorlikni ham juda 

sezuvchan bo‘ladi. Sezuvchanligi yuqori bo‘lgan mijozlarga kredit 

berish kerak emas, degan bank xatoga yo‘l qo‘yadi. Balki bank 

mijozlarning ana shu xususiyatlarini e’tiborga olib, kredit portfelini 

shunday beqarorlikdan asrash yo‘lida o‘zlarining kredit qo‘yilmalari 

tizimini tashkil qilishlari lozim.