Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Ta’minlanmagan kreditlar (aktivlar) – biror-bir ta’minotsiz 

berilgan kreditlar. Odatda, bunday kreditlar qarzdorning kuchli 

tushumlari potensiali yoki uning yaxshi kredit tarixi asosida beriladi. 

«Ta’minlanmagan kreditlar»ga garov belgilangan tartibda 

rasmiylashtirilmagan kreditlar ham kiradi. 

[184]. Jahon amaliyotida bank o‘zini-o‘zi qoplovchi kreditlar asosan 

tovar-moddiy zaxiralar, xomashyo va materiallar hamda sotish uchun 

mo‘ljallangan tayyor mahsulotlarni moliya bilan ta’minlash maqsadida 

olinadi. Bunday kreditning afzalligi shundaki, tadbirkor o‘z faoliyati 

uchun zarur bo‘lgan naqd pulning yetarli miqdori bilan ta’minlanadi. 

Bunda: 

 

naqd pullar xomashyo va materiallar, chala va tayyor 

mahsulotlarni sotib olish uchun ishlatiladi; 

 

mahsulotlar asosan sotish uchun tayyorlanadi; 

 

savdo asosan kredit hisobidan amalga oshiriladi; 

 

savdo orqali olingan mablag‘ bankdan olingan kreditni qoplashga 

ishlatiladi. 

Aylanma kapitalni to‘ldirish uchun olinadigan kreditlar ham 

vazifasiga ko‘ra, o‘z-o‘zini qoplovchi kreditga o‘xshab, tovar, xom-

ashyo, materiallar sotib olish, tayyor mahsulotlar zaxirasini to‘ldirish 

uchun uzog‘i bilan bir yil muddatga olinadi. 

Bu kreditning farqi shundaki, u asosan mavsumiy talabni qondirish 

uchun olinadi. 

Masalan, yoz mavsumida kiyiladigan zamonaviy ko‘ylaklar tikish 

uchun kredit talab qilinganda, bank ushbu mijozga 6 oydan 9 oygacha 

muddatga kredit tizimini ochadi va mijoz zarur bo‘lganda ushbu 

tizimdan shu muddat ichida foydalana oladi. Agar mijoz shu davr 

mobaynida kreditning to‘la hajmini yoki kattagina qismini to‘lashga 

erishsa, bank mijozning talabiga ko‘ra, kredit muddatini yana cho‘zishi 

mumkin. Aylanma mablag‘ni qoplash uchun olinadigan kredit firmaning 

debitorlik qarzi yoki tovar-mahsulotlar hisobidan ta’minlanadi va tizim 

doirasida suzib yuruvchi foiz stavkasida foiz o‘rnatiladi. Mijoz bu 

kreditni qoplash uchun o‘zining depozit hisobvarag‘ida olingan kredit-

ning kamida 15-20 foizi miqdorida mablag‘larni saqlashi lozim. Majbu-

riyat uchun komissiya haqi, asosan, kredit tizimining foydalanilmagan 

qismidan olinadi. 

[185]. Ko‘pgina banklar tomonidan beriladigan qurilish uchun 

mo‘ljallangan kredit keng tarqalgan kreditlardan biri bo‘lib, bu kredit 

---

 

304

asosan uy, bino, inshoot va ofislar qurish uchun olinadi. Bunday kredit 

ko‘chmas mulk uchun ishlatilishiga qaramasdan, u qisqa muddatga 

beriladi. Kreditni oluvchilar uni ishchilarni yollashga, vaqtinchalik kerak 

bo‘ladigan asbob-uskunalarni ijaraga olish, qurilish materiallari hamda 

bino va inshootlarni qurish uchunyerlarni sotib olishga ishlatadilar. 

Rivojlangan davlatlarda mijoz bankdan olgan kreditni boshqa kreditor-

dan yoki moliya tashkilotidan mijozning garov mulki hisobiga qoplashi 

majburiyatini bankka taqdim qilmaguncha, bank bunday mijozlarga, 

ya’ni quruvchi va loyihachilarga kredit bermaydi. 

Davlatga tegishli va xususiy qimmatli qog‘ozlar savdosi bilan 

shug‘ullanuvchi dilerlarga ularni sotish yoki muddati tugaganda 

hisobdan chiqargunga qadar yangilarini sotib olish va mavjud qimmatli 

qog‘ozlar portfelini qo‘llab-quvvatlash uchun qisqa muddatli kreditlar 

kerak bo‘ladi. Bunday kreditlarni banklar ko‘pincha hech qanday 

to‘sqinliksiz beradilar, chunki bunday kreditlar yuqori sifatli hisoblanib, 

ular asosan davlatning qimmatli qog‘ozlari bilan ta’minlangan bo‘ladi. 

Bundan tashqari, bunday kreditlar juda qisqa muddatga beriladi (bir 

kundan bir necha kungacha). Agar sharoit yomonlashsa, bank kreditni 

qaytarib oladi yoki foiz stavkasini ko‘taradi. 

Bunday kreditlar yangi korporativ obligatsiyalar, aksiyalar va 

davlatning qimmatli qog‘ozlarini joylashtiruvchi investitsiya firmalariga 

beriladi. Investitsiya firmalari yangi qimmatli qog‘ozlarni kapital 

bozorida sotishi natijasida kreditlar va ularga o‘rnatilgan foizlar 

to‘lanadi. 

Chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi shaxslarga kreditlar asosan 

avtomobillar, elektr-xo‘jalik mollari, mebel va boshqa uzoq muddat 

ichida foydalaniladigan tovarlarni sotib olish uchun, savdo bo‘yicha 

shartnoma imzolangandan so‘ng yuzaga kelgan dilerning debitorlik 

qarzini mablag‘ bilan ta’minlash maqsadida beriladi. Bank dilerlarning 

shartnomalarini tahlil qiladi. Agar shartnoma o‘rnatilgan talablarga 

javob bersa, bank bu shartnomalarni sotib oladi, risk darajasi va ta’minot 

sifati hamda kredit muddatini e’tiborga olib, foiz stavkasini o‘rnatadi. 

Chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi shaxslar kredit olish bilan birga 

sotuvdan tushgan tushumlari hisobidan ssuda hisobvarag‘idagi 

mablag‘larni qoplaydilar. 

[186]. Revolver kredit shartnomasi bo‘yicha kredit oluvchi firma 

kredit tizimi muddati ichida belgilangan miqdorda kredit olishi, olingan 

qarzning bir qismini yoki to‘liq hajmini to‘lashi va zarur hollarda yana 

---

 

305

qarz olishi mumkin. Bu kreditning afzalligi shundaki, uni olayotganda 

firma maxsus garov bilan kreditni ta’minlashi shart emas va bu kredit 

qisqa muddatga yoki 3-5 yil muddatga beriladi. Mijoz naqd pullari 

tushumi hajmini va kelajakda olinadigan kredit hajmini aniq bilmasa, 

revolver kreditdan foydalanadi. Revolver kredit mijozning ishlab 

chiqarishda bo‘ladigan tebranishlarini tartibga solishda muhim omil 

bo‘ladi. Mijoz faoliyati davomida daromadi oshgan vaqtda kredit 

hajmini to‘lab boradi, sotuv hajmi kamayib, naqd pul oqimi qisqarsa, 

kredit tizimi muddatiga ko‘ra, bankdan qo‘shimcha mablag‘ olish 

imkoniga ega bo‘ladi. Kelishilgan kredit hajmida mijozning kredit 

uchun berilgan har bir talabnomasining to‘liq va o‘z vaqtida qondirilishi 

hisobiga bank mijozdan xizmat haqi oladi. 

Majburiyatlar uchun olinadigan haq ikki xil bo‘ladi: 

 

shartnoma majburiyati; 

 

tasdiqlangan kredit tizimi. 

Shartnoma majburiyati bo‘yicha bank mijozga eng yuqori hajmda 

kelishilgan foiz stavkasi bilan kredit beradi. Bunday hollarda mijozning 

moliyaviy ahvolida «sezilarli salbiy o‘zgarishlar» yuz berganda yoki 

mijoz shartnoma bandlarini bajarmaganda, bank to‘lovlarni to‘xtatishi 

mumkin. 

Tasdiqlangan kredit tizimi bo‘yicha bank, kredit oluvchi firmaning 

arizasiga ko‘ra, favqulodda hollarda kredit beradi. Bunday paytlarda 

asosan kredit reytingi (kreditni to‘lash bo‘yicha bahosi) yuqori bo‘lgan 

mijozlarga beriladi va ularga o‘rnatiladigan foiz stavkasi anchagina past 

bo‘ladi. 

[187]. Uzoq muddatli loyihalarni moliyalashga beriladigan kreditlar 

kelajakda naqd pul tushumi bilan ta’minlovchi asosiy kapitalni to‘ldirish 

maqsadida moliyalash uchun olinadigan kredit bo‘lib, bank uchun ancha 

xatarlidir. Misol tariqasida neftni qayta ishlash zavodlari, shaxtalar, 

elektr stansiyalarini kredit bilan ta’minlashni olish mumkin. 

Bunday loyihalarga beriladigan kreditlar xatari turlichadir: 

 

ushbu loyihalarni amalga oshirish uchun juda katta hajmdagi 

mablag‘lar ajratish lozim; 

 

moliya bilan ta’minlanayotgan loyihaning amalga oshishi 

muddati ob-havo sharoiti yoki qurilish materiallarining yetishmasligi 

sababli kechikishi mumkin; 

 

amaldagi qonun va qoidalarning o‘zgarishi loyihaning amalga 

oshishiga salbiy ta’sir ko‘rsatib, qurilishning tugashiga to‘sqinlik qilishi 

---

 

306

va buning natijasida qurilish tannarxi ortishi mumkin. 

 

foiz stavkasining ko‘tarilishi kreditor yoki loyihani moliya bilan 

ta’minlovchi homiy muassasa yoki tashkilot faoliyatiga salbiy ta’sir 

ko‘rsatishi mumkin. 

Loyihalarni moliyalash krediti asosan uni birgalikda amalga 

oshirayotgan bir nechta yirik kompaniyalarga beriladi. Shuningdek, yirik 

hajmdagi bunday kreditlarni bir necha kreditorlar birgalikda berishlari 

ham mumkin. 

Ushbu loyihalar o‘z vaqtida bajarilmasa, kreditlar qarz oluvchining 

homiylari tomonidan qaytariladi. Kredit oluvchiga hech kim homiylik 

qilmagan taqdirda, kreditor, ya’ni bank juda katta tavakkalchilikka yo‘l 

qo‘ygan bo‘ladi.