Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

Birinchi usulda hukumat yoki Markaziy bank talab va taklif 

darajasidan qat’iy nazar milliy valutaning kursini belgilaydi. Bunday 

valuta kursi boshqa valuta yoki bir qancha valutalar (valuta savati)ga 

nisbatan belgilanadi. 

Ikkinchi usul Polsha, Chexiya, Slovakiya, Bolgariya, Ruminiya 

kabi davlatlarda ko‘proq qo‘llaniladi. Bu usulda Markaziy bank rasmiy 

valuta kursini birja kursi darajasida belgilaydi va birja kursining rasmiy 

valuta kursiga nisbatan o‘zgarish chegarasini belgilab beradi. Valuta 

kursining shu o‘zgarish chegarasini belgilab berish bank ishida valuta 

koridori deb yuritiladi. 

Amaliyotda valutaning birjadagi kursining rasmiy kursga nisbatan 

o‘zgarish xavfi kuzatilsa, Markaziy bank valuta intervensiyasini 

amalga oshiradi, ya’ni xorijiy valutani sotadi va sotib oladi. 

Valutaviy cheklashlar yo‘q yoki sezilmas darajada bo‘lgan 

davlatlarda Markaziy bank talab va taklif (milliy valutaning erkin suzib 

yurishida) hamda valuta intervensiyasi (boshqariluvchi suzishda)dan 

kelib chiqqan holda valuta kursini belgilaydi. Valuta birjalari faoliyat 

ko‘rsatuvchi davlatlarda valuta kursi qariyb har kuni birja makleri va 

Markaziy bank tomonidan valutani sotish va sotib olishga berilgan 

arizalar, Markaziy bank intervensiyasi siyosati bo‘yicha faoliyatini 

inobatga olgan holda o‘rnatiladi. 

Valuta cheklashlari deyarli yo‘q (sezilarsiz) yoki yo‘q mamlakat-

larda bozor kursini bir-biri bilan doimiy aloqada bo‘lgan yirik tijorat 

banklari o‘rnatadi. Bu banklarni market-meykerlar  deb ataydilar. 

Boshqa banklar kotirovka yuzasidan ularga murojaat qilishadi. 

Banklararo valuta kotirovkalari market-meykerlar tomonidan har bir 

valuta bo‘yicha mavjud bo‘lgan yoki kutilayotgan talab va taklifni 

taqqoslash (bu operatsiya amaliyotda fiksing deb ataladi) asosida 

belgilanadi. 

Valuta birjasi yo‘q davlatlarda valuta bozori qatnashchilari bank-

lararo kurslardan foydalanishadi. Banklararo bozordagi o‘rtacha kurs 

bank mijozlari uchun valuta kursini o‘rnatishning asosi bo‘lib xizmat 

qiladi. Valuta birjalari mavjud davlatlarda banklararo kotirovkalar bank-

larning to‘lov aylanishi, to‘lovga layoqatliligini hisobga olgan holda, 

rasmiy birja kotirovkalari atrofida o‘zgarib turishi mumkin. Bunday 

---

 

277

banklarda rasmiy birja kotirovkasi ularning mijozlari uchun valuta 

kurslarining asosi bo‘lib xizmat qiladi. Erkin valuta bozorida uning har 

bir elementlari (birjadagi va birjadan tashqaridagi) bir-biriga ta’sir etadi 

va ulardagi valuta kotirovkalari o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. 

Valuta bozorida valutani kotirovka qilishning ikki usuli mavjud: 

to‘g‘ri va egri. Ko‘pchilik davlatlarda to‘g‘ri kurs qo‘llaniladi. Bu 

usulning mohiyati shundaki, xorijiy valuta birligining kursi to‘g‘ridan-

to‘g‘ri milliy valutada ifodalanadi. Egri kotirovkada milliy valuta birligi 

ma’lum miqdordagi xorijiy valutada ifodalanadi. Bu usul (egri koti-

rovka) Buyuk Britaniyada, 1987-yildan esa qisman AQShda qo‘lla-

niladi. Banklararo valuta bozorlarida valuta kursining kotirovkasi ko‘p-

roq AQSh dollariga nisbatan belgilanadi. Bu hol dollarning xalqaro 

to‘lovlarda ko‘p qo‘llanishi va rezerv vositasi sifatida saqlanishi bilan 

bog‘liq.