Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

Banknot – emitent banklar chiqaradigan va kredit pullarning asosiy turini 

amalga oshiruvchi foizsiz majburiyat (bank bileti). 

Metall bilan ta’minlanmagan emissiya fidutsiar emissiya deb ataladi. 

Veksel –qat’iy belgilangan shakldagi yozma qarz majburiyati bo‘lib, uning 

egasi (veksel to‘lovchi)ga muddat tugaganidan keyin qarzdordan yoki 

akseptantdan shu hujjatda ko‘rsatilgan pul summasi to‘lanishini qat’iy talab 

qilish huquqini beradi.  

---

 

51

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda tarixan pulning to‘lov 

vositasi vazifasidan vujudga kelgan va bank tizimi yuqori darajada 

rivojlangan sharoitda keng qo‘llaniladigan kredit vositasi bo‘lgan chek-

lar ayniqsa ko‘p tarqalgan. 

 

 

 

Cheklar bilan haq to‘lash ayniqsa mamlakatning ichki to‘lov aylan-

masida keng rivojlangan, biroq ulardan eksport va import, chet el 

sayyohligi bo‘yicha hisob-kitoblar hamda nosavdo to‘lovlari chog‘ida 

tashqi to‘lov aylanmasida ham foydalaniladi. Chekdan foydalanish naqd 

pul bilan qilinadigan hisob-kitoblarni sezilarli darajada kamaytiradi. 

Shuni ta’kidlash zarurki, chek aylanmasining asosiy unsurlari umu-

miy bo‘lgani holda ayrim mamlakatlar qonunchiligida chek operatsiya-

larining ba’zi jihatlarini turlicha tartibga solish ko‘zda tutilgan. Chek be-

rish, unga pul to‘lash va chek muomalasining yagona qoidalarini belgi-

lash maqsadida 1931-yilda Jenevada xalqaro chek konvensiyasi (Jeneva 

konvensiyasi deb ataladi) tuzildi. 

[39]. Chek muomalasining rivojlanishi chek daftarchasiga ko‘plab 

imzolar qo‘yilishi bilan bog‘liq bir qancha muammolarni keltirib chiqa-

radi. Shu sababli, 50-yillardan boshlab, dastlab AQSHda, keyinroq esa 

G‘arbiy Yevropada cheklar kredit kartochkalari bilan almashtirila 

boshlandi. 

 

 

 

Kredit kartochkasida pul egasining joriy hisobidagi summa ko‘r-

satiladi. U egasiga chakana savdo tarmoqlarida pulsiz tovarlar va xiz-

matlar xarid qilish huquqini beradi. Kredit kartochkasiga binoan xaridor 

hisobidagi pul summasi uning ixtiyoridan olinib, tovar sotgan korxona 

hisobiga o‘tkaziladi. 

Hozir kredit kartochkalari jahonda keng tan olingan va o‘z egasi ob-

ro‘-e’tiborining o‘ziga xos belgisi bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekistonda 

ham kredit kartochkalaridan keng foydalanilmoqda. 

Bugungi kunda pullar tabaqalanmoqda, ularning turlari ko‘z o‘n-

gimizda ko‘payib bormoqda. Cheklar va kredit kartochkalaridan keyin 

Chek  – ingl. Check – bank (yoki boshqa kredit muassasasi) dagi hisob-

varaq egasining chekda ko‘rsatilgan summani shy hisobvaraqdan chek ush-

lovchiga to‘lash yoki uni chek ushlovchining hisobvarag‘iga o‘tkazish to‘g‘ri-

sidagi yozma topshirig‘i.