Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

 

[271]. Bozordagi foiz stavkalarining o‘zgarishi daromadlar va 

operatsion xarajatlar o‘rtasidagi farq hajmiga ta’sir qiladi.  

Foiz stavkalari o‘zgarishi riski – bu foiz stavkalari umumiy 

Qarz olingan mablag’lar 

R

ml

1

= 

Yalpi aktivlar 

 

 

Netto kreditlar 

R

ml

2

= 

Yalpi aktivlar 

 

 

Naqd 

pullar 

+ 

Muddati o

‘

tgan 

banklararo 

kreditlar 

 

 

R

ml

3

= 

Yalpi kreditlar 

 

 

Bank 

xazinasidagi naqd 

pullar 

 

+

hukumat 

qimmatli 

qog

‘

ozlari 

 

 

R

ml

4

= 

Yalpi aktivlar 

---

 

423

darajasida nazarda tutilmagan o‘zgarishlarning bank foydasiga salbiy 

ta’sir etish riskidir. Bu risk bozor iqtisodiyotiga xos obyektiv hodisadir. 

Bankning zarar ko‘rishiga sabab, bank aktivlarini qaytarish muddatlari 

bilan bankning o‘z majburiyatlarini bajarish muddatlari o‘rtasidagi 

tafovut kattalashib ketadi. 

Foiz stavkalari o‘zgarishi riski (R

fo‘

) quyidagi ko‘rsatkichlarda o‘z 

ifodasini topadi: 

 

yus

yus

fo

P

А

R

=

'

 

 

ya

s

fo

D

D

R

=

'

 

 

Bu yerda: 

A

yus 

– foiz stavkalarini o‘zgaruvchanligini yuqori darajada sezuvchi 

aktivlar; 

P

yus

 – foiz stavkalari o‘zgaruvchanligini yuqori darajada sezuvchi 

passivlar; 

D

s

 – sug‘urtalanmagan depozitlar; 

D

ya

 – yalpi depozitlar.  

 

Sug‘urtalanmagan depozitlar – asosan hukumat va uyushmalar-

ning depozitlaridan ortiq hajmdagi depozitlari, shuningdek, foiz stavkasi 

o‘zgaruvchanligini yuqori sezuvchi boshqa depozitlardir. 

Foiz riski quyidagi sabablarga ko‘ra likvidlikni yo‘qotish riski bilan 

ham uzviy bog‘langan: 

 

Muddatlar bo‘yicha aktivlar bilan passivlarning salbiy tafovuti 

bankning bozordan qimmat resurslarni sotib olishga majbur bo‘lishiga 

olib kelibgina qolmasdan, balki uning umuman shu resurslarni jalb 

etolmay qolishiga ham olib keladi. 

 

Juda qimmat resurslarni sotib olish yoki aktiv operatsiyalar 

bo‘yicha daromadlarni bank undira olmasligi mumkin. Kapital miqdori 

bankning ishlamaydigan ko‘chmas aktivlaridan kamayib qolsa, bankda 

«darcha» paydo bo‘ladi va u daromad keltirmaydigan aktivlarni pulli 

resurslar bilan ta’minlashga majbur bo‘ladi. 

Barcha xarajatlar va soliq to‘lovlaridan so‘ng qolgan sof foydaga 

tegishli risk esa ko‘zlangan foydaning yetarli bo‘lmasligi riskidir. 

Bank faoliyatida yoki bankdan tashqaridagi sharoitning yoki hukumat 

qonunchiligining o‘zgarishi natijasida bank foydasi hajmi keskin 

---

 

424

qisqarib ketishi mumkin. Banklararo raqobatning kuchayishi bank aktivi 

bo‘yicha daromad bilan bankning vaqtincha mablag‘ jalb qilishidagi 

xarajati orasidagi farqning qisqarishiga olib keladi.  

Natijada bank aksionerlarining bitta aksiyaga to‘g‘ri keladigan 

daromadi miqdori kamayib ketadi va bank aksiyasining bahosi pasayib, 

uning obro‘siga putur etadi. 

Ko‘zlangan foydaning yetarli bo‘lmasligi riski quyidagi ko‘rsatkich-

larda o‘z ifodasini topadi: 

 

soliq to‘langandan keyingi daromadning o‘zgarishi;  

 

bank kapitali va aktivlari daromadliligining tebranishi. 

Bank kapitali va aktivlari daromadliligining tebranishi qancha 

kuchli bo‘lsa, bankning daromadi risk (xatar) ostida qoladi. Bankning 

qimmatli qog‘ozlariga o‘z mablag‘larini jalb qilgan investorlar foyda 

olmasliklari riski vujudga kelganini tushunsalar, ular bankning boshqa 

vositalar yordamida daromad olishga yoki mablag‘larini boshqa 

daromadliroq faoliyatlarga yo‘naltirish harakatiga tushib qoladilar.