Yo. Abdullayev, T. Qoraliyev, sh. Toshmurodov, S. Abdullayeva

imtiyozli kreditlar

 beriladi. 

Tijorat banklari imtiyozli kredit berish jamg‘armasi mablag‘lari 

hisobidan kreditlar berishni shartnoma asosida amalga oshiradilar. 

Imtiyozli kredit berish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan kreditlar 

berish muddatlari kredit berilayotgan tadbirlarning o‘zini qoplashiga 

bog‘liq bo‘ladi, chunonchi: 

 

xomashyo va materiallar, yarim tayyor mahsulotlar hamda 

boshqa ishlab chiqarish zaxiralari xarid qilish uchun zarur bo‘lgan 

aylanma mablag‘larni to‘ldirishga kreditlar kichik va o‘rta tadbirkorlik 

subyektlariga, qoidaga ko‘ra, 1 yil muddatgacha beriladi; 

 

qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil etish uchun aylanma 

mablag‘larni to‘ldirishga kreditlar fermer xo‘jaliklariga, shuningdek, 

yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan xo‘jaliklarga, qoidaga ko‘ra, 

kamida 2 yil muddatga beriladi; 

 

investitsiya loyihalarini mablag‘ bilan ta’minlash uchun kreditlar 

kichik va o‘rta tadbirkorlikning barcha subyektlariga, shu jumladan, 

yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan fermer va dehqon xo‘jaliklariga 

to‘lov muddatini kechiktirish huquqisiz 5 yilgacha muddatga berilishi 

mumkin. 

Aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun kichik va o‘rta tadbirkorlik 

subyektlariga berilgan kreditlarni qaytarishning eng uzoq muddati, 

qaytarish muddatini uzaytirishni hisobga olgan holda 12 oydan oshishi 

---

 

332

mumkin emas, fors-major holatlari bundan mustasno. 

Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishga mo‘ljallangan 

aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun dehqon va fermer xo‘jaliklariga 

berilgan kreditlarni qaytarishning eng uzoq muddati, qaytarish muddati 

uzaytirilishi hisobga olingan holda, 30 oydan oshishi mumkin emas, 

fors-major holatlari bundan mustasno. Fermer va dehqon xo‘jaliklari-

ning qishloq xo‘jaligi faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan aylanma mab-

lag‘lari uchun berilgan boshqa kreditlar bo‘yicha ulardan foydalanish 

muddatlari, qaytarish muddati uzaytirilishi hisobga olingan holda, 12 oy 

etib belgilanadi. Banklar investitsiya maqsadlari uchun berilgan kreditlar 

bo‘yicha imtiyozli davr belgilashi mumkin. Jamg‘arma mablag‘lari 

hisobidan kreditlar qarz oluvchilarga mahsulot etishtirish (tamakichilik 

va alkogolli mahsulot ishlab chiqarishdan tashqari) bilan bog‘liq bo‘l-

gan, amaldagi qonunchilik bilan taqiqlanmagan va quyidagilarni nazarda 

tutuvchi tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, rivojlantirish va kengay-

tirish uchun beriladi: 

 

ishlab chiqarish binolarini qurish, texnika bilan jihozlash va 

rekonstruksiya qilish; 

 

mashinalar, asbob-uskunalar, jihozlar, inventarlar, urug‘lik, mol 

va parrandalar sotib olish; 

 

xomashyo va materiallar, shu jumladan mollar uchun yem, omix-

ta ozuqa, veterinariya preparatlari, o‘simliklarni himoya qilishning 

kimyoviy vositalari, mineral o‘g‘itlar, yonilg‘i-moylash materiallari va 

ekin maydonlariga ishlov berish bo‘yicha mexanizatsiyalashtirilgan 

xizmatlar sotib olish; 

 

jamg‘arma mablag‘lari hisobidan olingan kreditlarni yoki boshqa 

har qanday qarzlarni uzishga, ishlab chiqarish maqsadida foydalanilmay-

digan shaxsiy mol-mulk olishga berilishi mumkin emas. Jamg‘arma 

mablag‘lari hisobidan berilgan kreditlardan foydalanganlik uchun foiz 

stavkasi miqdori O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta 

moliyalash bo‘yicha kredit berilgan kundagi belgilangan stavkasining 50 

foizidan ortiq bo‘lmagan miqdorda belgilanadi; 

 

kreditlar mijozning talab qilib olinadigan depozit hisob raqami 

joylashgan joy bo‘yicha beriladi; 

 

zarar ko‘rib ishlayotgan, likvidsiz balansga ega bo‘lgan qarz 

oluvchilarga jamg‘arma mablag‘lari hisobidan kredit berilmaydi, ilgari 

berilgan ssudalar esa belgilangan tartibda muddatidan oldin undirib 

olinadi. Ushbu qoida kredit shartnomasida albatta nazarda tutilishi 

---

 

333

kerak. 

[211]. 

Qarz oluvchilar kredit olish uchun bankka quyidagi 

hujjatlarni (kredit paketini) taqdim etadi: 

 

kredit buyurtmanomasi; 

 

qarz oluvchining bankdagi hisob raqamiga pul tushumlari (pul 

oqimi) prognozi albatta ko‘rsatilgan holdagi biznes-reja; 

 

davlat soliq xizmatining mahalliy (tuman) organi tasdiqlagan, 

so‘nggi hisobot davri uchun buxgalteriya balansi (1-shakl) hamda 

debitorlik va kreditorlik qarzlari to‘g‘risida ma’lumotnoma (2a-shakl), 

shuningdek, 90 kundan ortiq vaqtdagi qarzlar bo‘yicha solishtirish 

dalolatnomasi, moliyaviy natijalar to‘g‘risida hisobot (2-shakl), dehqon 

xo‘jaliklari bundan mustasno; 

 

imtiyozli kredit berish to‘g‘risidagi nizomning 17-bandida 

ko‘rsatilgan kreditni qaytarishni ta’minlash shakllaridan bittasi. 

To‘lamaslik xavfini bartaraf etish uchun oluvchi ta’minotiga ega 

bo‘lishi kerak, ta’minotga bo‘lgan asosiy talab uning likvidligi 

hisoblanadi. Qarz oluvchi bankka ta’minlashning quyidagi turlaridan 

bittasini taqdim etishga haqlidir: 

 

mol-mulkni yoki qimmatli qog‘ozni garov sifatida qo‘yish; 

 

bank yoki sug‘urta tashkiloti kafolatnomasi; 

 

uchinchi shaxslarning kafilligi; 

 

sug‘urta kompaniyasining qarz oluvchining kreditni qaytarmas-

ligi xavfini sug‘urta qilish to‘g‘risidagi sug‘urta polisi. 

Banklar o‘zlari bilan doimiy aloqaga, bank hisob raqamida doimiy 

pul oqimiga, yaxshi nufuzga va yaxshi kredit tarixiga ega bo‘lgan qarz 

oluvchilarga, Nizomning 17-bandida ko‘rsatib o‘tilgan qaytarish 

ta’minotini taqdim etmasdan, blankli (ishonchli) kreditlar berishga 

haqlidir. 

Mol-mulkni garovga qo‘yish kreditning qaytarilishini ta’minlash 

shakllaridan biridir. «Garov to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi 

Qonuniga muvofiq har qanday mol-mulk, shu jumladan, buyumlar va 

mulkiy huquqlar (talablar), qimmatbaho boyliklar, zargarlik buyumlari, 

erkin almashtiriladigan valuta

 

va shu kabilar garov predmeti bo‘lishi 

mumkin, muomaladan chiqarilgan, garov predmeti bo‘la olmaydigan 

buyumlar bundan mustasno. 

Kredit hisobiga sotib olinadigan qiymatning 80 foizi miqdorida 

mol-mulk ham ushbu kredit bo‘yicha garov predmeti bo‘lib xizmat 

qilishi mumkin. 

---

 

334

Kafolatnoma O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 29-

moddasiga muvofiq kafilning yozma majburiyati shaklida rasmiylash-

tiriladi. 

Kafillik O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 29-mod-

dasiga muvofiq qarzdor va kafil o‘rtasida bank-benefitsiar foydasiga 

yozma shakldagi kafillik shartnomasi bilan rasmiylashtiriladi. Kredit 

paketini tahlil qilish chog‘ida bank kredit bitimining har xil jihatlarini, 

qarz oluvchining kredit tarixini, uning rahbarlik nufuzini (oldingi ish 

joylari, layoqatliligi, ilgari olingan kreditlarning o‘z vaqtida qayta-

rilishini ta’minlay olishi va shu kabilarni) baholaydi. 

Aylanma mablag‘larni to‘ldirishga kredit olish uchun «Nizom»ning 

16-bandida ko‘rsatib o‘tilgan zarur hujjatlar ilova qilingan holda 

buyurtmanoma bankka kelib tushgan kundan boshlab, ushbu kredit 

bo‘yicha bank xulosasini berishgacha bo‘lgan muddat tijorat banklari 

bo‘limlari tarkibida bo‘limlari bo‘lmagan tijorat banklari, shuningdek, 

xususiy banklar uchun – 10 ish kunidan, banklarning viloyat bo‘limlari 

uchun – 15 ish kunidan, bosh (respublika) banklari uchun – 20 ish 

kunidan oshmasligi kerak. 

 Investitsiya  loyihasini  mablag‘  bilan ta’minlash uchun kredit 

olishga kredit buyurtmanomalarini banklar tomonidan ko‘rib chiqish 

muddati tegishli ravishda, biroq ko‘pi bilan ikki baravar uzaytirilishi 

mumkin. 

Kredit shartnomasi tuzilganidan keyin bank bo‘limi rahbari yoki u 

vaqtincha bo‘lmagan taqdirda uning o‘rinbosari o‘z vakolati doirasida 

muddati va foiz stavkasi ko‘rsatilgan holdagi ssuda hisob raqami ochish 

to‘g‘risida buxgalteriyaga buyruq beradi. Kredit berish to‘g‘risida qaror 

qabul qilinishi bilan qarz oluvchiga kredit kartochkasi ochiladi, kredit 

shu kartochka bo‘yicha nazorat qilib boriladi. 

Qurilish, texnika bilan jihozlash va rekonstruksiya qilishga berilgan 

kreditlar hisobiga moliyalash faqat barcha zarur loyiha-smeta hujjatlari 

va boshqa hujjatlar amaldagi qonunchilikka muvofiq bankka taqdim 

etilgandan keyingina ochiladi. 

[212].

 Kreditlar alohida ssuda raqami ochish va qarz oluvchining 

tovar-moddiy boyliklar uchun to‘lov topshiriqnomasi ushbu hisob 

raqamidan naqd pulsiz to‘lash yo‘li bilan beriladi. Kredit xodimining 

farmoyishiga binoan alohida ssuda hisob raqamlari bo‘yicha berilgan 

kreditlar muddatli majburiyatlar bilan rasmiylashtiriladi, ular, kredit 

berish muddatlariga ko‘ra, kredit to‘liq qaytarilgungacha ko‘zda 

---

 

335

tutilmagan holatlar hisob raqamlarida hisobga olib boriladi. Kreditni 

qaytarish muddatlari jadval holida taqdim etilishi mumkin, u kreditning 

pul oqimlari tushishi istiqbollariga ko‘ra bir necha bosqichda 

qaytarilishini nazarda tutadi. 

Qaytarish muddati yetib kelganda va qarz oluvchida pul bo‘lmaganda 

kredit muddati o‘tgan ssudalar hisob raqami orqali undiriladi, uning 

bo‘yicha muddatli majburiyatlari esa 2-kartotekaga joylashtiriladi va 

kalendar bo‘yicha navbatli tartibda to‘lanadi. Bunda foizlar kredit 

qarzidan oldin to‘lanadi. 

Mikrofirmalarga, kichik va o‘rta korxonalarga, dehqon va fermer 

xo‘jaliklariga berilgan kreditlar, kredit berish muddatiga ko‘ra, tijorat 

bankining tegishli balans hisob raqamlarida O‘zbekiston Respublikasi 

Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan tijorat banklari hisob raqamlari 

rejasiga muvofiq hisobga olinadi. Tijorat banklari kreditdan foydalanish-

ning butun muddati davomida doimiy monitoring olib boradi. Monito-

ring qarz oluvchining buyurtmanomasini va kredit shartnomasi shartla-

rini amalga oshirishga har tomonlama ko‘maklashishga yo‘naltirilishi 

kerak. 

Monitoring jarayonida mijozning xo‘jalik-moliyaviy faoliyati, uning 

tuzilgan shartnomalarga (buyurtmanomalarga) muvofiq mahsulot 

yetkazib berish majburiyatlarini bajarishi, ishlab chiqarish, noishlab chi-

qarish xarajatlari va yo‘qotishlar, muomala chiqimlari, foyda hajmlari, 

o‘z aylanma mablag‘lari mavjud bo‘lishi dinamikasi, tovar-moddiy boy-

liklar zaxiralarining ahvoli, aylanma mablag‘larning muomalada bo‘lishi 

tahlil qilinadi. Bank qarz oluvchining kredit ishidagi ko‘rsatkichlarni 

turkumlagan holda, kreditga qodirlik bo‘yicha doimiy monitoringni 

amalga oshiradi. 

Bankka berilgan garovning holati, kreditdan kredit shartnomasida 

qayd etilgan shartlarda samarali va maqsadli foydalanilishi o‘rganiladi. 

Bank qurilishni mablag‘ bilan ta’minlashga berilgan kreditlar bo‘yicha 

monitoring jarayonida kreditlangan obyektda kredit shartnomasida qayd 

etilgan muddat va shartlarda bajarilgan ishlar hajmini nazorat tartibida 

o‘lchab chiqadi. 

Berilgan kreditlardan maqsadli foydalanmaganlik holati aniqlangan 

taqdirda bank kreditning belgilangan maqsadda foydalanilmagan qismini 

kredit shartnomasida belgilangan tartibda qarz oluvchining talab qilib 

olinadigan depozit hisob raqamidan muddatidan oldin undirish huquqiga 

ega. Qarz oluvchi asosiy qarzni va qarz bo‘yicha foizlarni kredit 

---

 

336

shartnomasida qayd etilgan muddatda to‘lamagan taqdirda bank, sudga 

murojaat qilmasdan, o‘z talablarini qo‘yilgan mol-mulk hisobidan 

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi 280-moddasining ikkinchi 

qismiga muvofiq qondirishga haqlidir. 

Tavakkalchiliklarning yo‘l qo‘yiladigan darajalarini aniqlash 

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining «Tijorat banklari 

sarmoyasi adekvatliligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi Nizomiga 

muvofiq amalga oshiriladi. Imtiyozli kredit berish maxsus jamg‘armasi 

mablag‘lari hisobidan beriladigan kreditlar bo‘yicha mumkin bo‘lgan 

yo‘qotishlarga zaxiralarni shakllantirish tartibi O‘zbekiston Respublikasi 

Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan Aktivlar sifatini tasniflash, ular 

bo‘yicha mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarni qoplash uchun tijorat banklari 

tomonidan yaratiladigan zaxiralarni shakllantirish va ulardan 

foydalanish tartibiga muvofiq amalga oshiriladi.