Yiringlagan barmoqni boshingga urasanmi? dedi doktor xotirjam ohangda, o'z gapi o'ziga nash'a

Savollar
1
- Yiringlagan barmoqni boshingga urasanmi? -
dedi doktor xotirjam ohangda, o'z gapi o'ziga nash'a
qilib tirjayib. U yigitning barmog'ini bor kuchi bilan
stolga bosib turdi-da, o'ylab ham o'tirmay tibbiy asboblari orasidan ixchamgina bolta olib qulochkashlab gazak olgan barmoqni chopib tashladi. Tizillab qon otildi.
2
Қайтишда бир ўзим келгим келмай, хаёлимда бир қизни ҳам ўтирғизиб олган эдим. Уни ҳам шу гўзалликка ошно қилай десам, ҳаво қуяётган, осмон қоп-қора булут, ўриклар ҳам чиройини ёмғир туманига буркаб олган, лекин, бари бир, бу ҳам чиройли эди, аммо қиз жунжикканидан атроф билан иши бўлмади. «Яхши ҳам машинангиз ичи иссиққина», деди. Бу йўллардан кўп ўтганидан ўрикзорлар унга ўрганиш бўлиб қолган экан-да. «Қаранг, жуда чиройли, а?», десам, «Ҳа, - деди ўрикзорга эмас, менга қараб. – Офтоб чиққанда кўрсангиз эди, яшнаб кетади». «Ҳозир ҳам яхши», дедим ҳафсалам ўлиб.
3

4

5

ТУШ
(ҳазил)
Кеча кўрдим даҳшатли бир туш, Келолмайман ўзимга ҳамон.
Бир ёзувчи роман ёзармиш,
Мен эмишман унга қаҳрамон.
Ёзар эмиш мени хаёлан Йўқ хислатлар қўшиб боримга. Ҳисоблашмас ҳеч мантиқ билан, Сира боқмас ихтиёримга.
У не деса, тўтиқуш монанд Мен ҳам тилга жо қилармишман. Жарликлардан сакраб беписанд, Текис йўлда қоқилармишман.
Насиб бўлмай маҳбуб висоли, Чекмоқ керак чоғи нолалар Нутқ сўзлайман ёрга, мисоли, Газетдаги бош мақолалар.
Ўзим ҳайрон ўз қилмишимга, Ўзим билмам недир матлабим. Ҳозир қилиб турган ишимга Тўғри келмас ҳозирги гапим.
Лаънатлайман қаро иқболим, Чидолмайман юрак доғига, Бора-бора айланиб қолдим Бозингарнинг қўғирчоғига.
6

7
Болакайлар бир боғ қуруқ қамишдек шовуллаб мармар қирғоқли канал бўйига ёпирилиб

тушишди — уларнинг юзлари чўғдек қизарган, кўзлари мунчоқ доналаридек йилтиллар ва
ҳансираганча бир-бирларига қичқирар эдилар, кириш тақиқланган ўлик шаҳар деворлари
ёнида энди ҳеч ким: “Охиргиси қизалоқ бўлади!” ёки “Биринчиси машшоқ бўлади!” деб чуввос
солмас эди. Мана у, ҳаётсиз шаҳар, аммо барча эшиклар очиқ... Гўё уйларда бамисоли кузги
япроқлар каби нимадир шитирлаётгандек эди. Улар ҳаммалари бир бўлиб елкама-елка ҳув
тўрга яшириниб олишади, қўлларида эса таёқ тутамлаб олишган, мияларида ота-оналарининг
қаттиқ тайинлаган сўзлари айлангани-айланган; “У ёққа изингни босма! Эски шаҳарларга
қадам изини қилма! Агар гапга кирмасанг, отанг шунақанги адабингни берадики, умр бўйи
эсингдан чиқмайди!.. Бизлар ботинкаларингдан биламиз!” Ниҳоят улар, бир гала болакайлар,
ўлик шаҳарда, йўлга олган озиқларининг ярмини аллақачон тушириб бўлишган ва улар бир-
бирларига ҳуштакли шивирлаш билан қутқу солади:

8
Кўзларим намланди. Беихтиёр кафедрамиздаги исми-жисмига мос лаборант Мунисани, унинг ҳуркак нигоҳларини эсладим. Кейинги пайтлари уни кўрсам, юрагим дукиллаб урадиган, этим ғалати жимирлашадиган бўлиб қолганди. Шунинг учун кафедрага боришни ҳам йиғиштиргандим. Йўқ, йўқ, мен буни онгли равишда қилдим, мукофот ёинки мақтов илинжида эмас. Бу воқеани эслагим келмайди. Аммо қайси гуноҳим учун таъна-дашномлар дўли бунчалик устимга ёғилаяпти, шуни тушунмасдим. Яна кимдан, тун бўйи қучоғимда бўлган, мен ўпган, мени ўпган, ўзини менга бахшида айлаган, мени ювинтириб қўйган, мен ҳаяжон билан “жоним” деб атаганимда юзини уялинқираб яширган аёлдан.

9.
Менда нимадир ўзгариш юз берган эди. Рафиқамнинг шунча таваллоларига, йиғи-сиғиларига, ҳаттоки “Шу юришингиз бўлса, бир ойдан кейин оч қоламиз! Унда тўйни битимизни сотиб ўтказамизми?” қабилидаги ваҳималарига қарамасдан, қолган икки иш жойимга “адашган ходимнинг қайтиши” қиёфасида бош эгиб бормадим: ўзимни касалга солдим ва кўрпа-тўшак қилиб ётиб олдим.
10
Keyin kulganlar. Enam ham enalaridan so‘raganlarida shunday degan ekanlar. Qa­qag‘lashdan boshi og‘riganidanmi, bosh­qa­danmi, harqalay, uy egasining “bo‘ldi endi bildik” deganday bironta cho‘pnimi, tayoq­nimi otishi bilan barining ovozi o‘chadi. Xo‘roz chiqib olgan jo­yidan qo‘shnining devorimi, tomdanmi irg‘ib tushib tovuqlarni birma-bir tirqiratib quvadi. Xo‘roz ostidan chiqqan, tegishini olgan tovuqlar o‘zlariga qaragan bo‘lib qanotla­rini tannozlanib­lar kerib patlari oralarini bitta-bitta orolagan bo‘ladilar. Boshni eggancha xo‘roz ortidan ergashadilar. 
11





12



13



14
«…вақти келар, ит бўлиб бўғзингга ёпишмасам, этингни итларга бурдалатиб, хомталаш қилмасам,, бор еган-ичганим ичагимга юқмасин, ҳаром бўлсин!» Кейин бунга ҳам қаноат этмай, шундай бир ўткир, шундай бир ножоиз ибораларни тилга олдики, мабодо тирик қолган тақдирдаям, гар айтганларини адо этмаса, унинг бу ёруғ оламда асло юргилиги қолмаганди. У ғазаб ва нафрат оғушида ўз волидаси номини қасамга тиркаб, «токи бошингни емагунимча, 7 элга аралашмайман, қурга қўшилмайман», дея онт ичиб қўйганди. Одам боласи, айниқса, тоғ аҳли аввало қасам ичмасин, қасам ичдими, тамом – уни адо этмоқдан бўлак иложи қолмайди. Агар адо этмаса ёхуд адо этмоққа чоғи ва қурби етмаса, у тамомила одамлик сиёғидан чиқади, худди моховдек, ҳамма ундан ҳазар қила бошлайди


15



16



17.



18

19

20
ҚИЗИЛ ЧИРОҚ
Ичсам май, боқсам — қиз яноғи қизил,
Чексам — ўт, ўпсам — ёр дудоғи қизил.
Бир бор яшайдиган дунёда нега
Лаззат кўчасининг чироғи қизил?

АРСЛОН ВА ЭШАК

Номард хизматини қилишинг керак,
У сени эшак деб билиши учун.
Чангал уришни ҳам билишинг керак,
Арслон деб эҳтиром қилиши учун.

21`

Ҳайкалтарошлик у қадар юксак санъат эмас ва шу боисдан ҳам, ўша мен айтган, санъат
турларини ўзида лозим даражада акс эттирмайди. Ҳатто адабиётдай юксак ва ўта руҳий-маънавий санъатда ҳам санъат турлари кўпинча қоришган бўлади. Лирик тур— бу, моҳиятан,
эҳтиросли лаҳзанинг оддий сўзларга ўраб берилган кўриниши, минг йиллар бурун, қадим
замонда одам машаққат чекиб эшкак эшиб ёки тоғда тош ташиб ўзига-ўзи далда бериб
бехосдан айтиб юборган ритмик хиргойиси. Бундай хиргойи эҳтиросли лаҳзанигина англатади,
эҳтиросни юрагидан кечираётган одамни эмас. Оддий эпик шакл лирик адабиётдан туғилади,
бунда ижодкор эпик ҳодисанинг маркази сифатида диққат-еътиборни ўзига қаратади,
эҳтироснинг оғирлик маркази ўзгармагунча ва ижодкор ўзидан ҳамда бошқалардан
узоқлашмагунча бу шакл ривожланади, такомиллашади. Энди бу ҳолда ҳикоя тарзи шахсий
бўлишдан тўхтайди, ижодкор шахси ҳикоя тарзига кўчади, ривожланади, ҳаракатда бўлади,
худди тириклик манбаи бўлмиш денгиздай тўлғанади, кишилар атрофида айланади. Айни
шундай ҳодиса ривожини биз қадим инглиз балладаси“Терпин— қаҳрамон”да кузатамиз; унда
дастлаб ҳикоя биринчи шахс тилидан олиб борилса, охирида учинчи шахс тилига кўчади.

22

23

24

25



26
Olamdagi barcha dengiz va konlarda nimaiki bor bo'lsa, yuzlabo'shancha narsalar
Attor do'konida mavjuddir. Uning ma'nolar dengizidagi durlar xuddi kechasi jilva
qilayotgan yulduzlarga o'xshaydi. Konlardagiyoqutlar esa kechki paytdagi shafaqqa,
balki tong paytida endi yoyilib kelayotgan quyosh nurlariga monand. Ularni sen duru
gavhar dema, balki hodisalar toshi degin,bu toshlardan zaifu notavonlar boshi
yorilgusidur. Ularni yoqut ham dema, balki olam ahli qatlidan oqqan qonlar deb atagin.
Garchi vasfini aytishda qalam ojizlik qilsa-da, endi uning do'konira sharh qilay. Agar
odam ta'bini jaholat mag'lub etib, unda har xil yomon axloqsizliklar paydo bo'lsa, bu
do'konda bunday illatlarni davolash uchun turli sharbatlarmuhayyodir. Undagi sandal,
mushk, abir va za'faron kabi dorivorlar kishi ta'bini jaholatdan davolaydi. Fayzli bog'idan
yetishtirilgan gulob va xushbo'y mushklarning har biridan ta'bga yuz fayzli umid hosil
bo'ladi. Uning qand va navvotga o'xshash shirin so'zlaridan o'lgan ko'ngil ham hayot
topadi. Asal va shakar kabi bu so'zlarda irfon haqida fikr yuritilganki, ulardan bechoralar
chora topadi. U nazm va nasrda har xil asarlar yaratdi, ularda vahdat (birlik) sirlari tafsir
etilgan. Xalq uchun u shunday gul va qandlar yetishtirdiki,ular kishilar ta'bi uchun
gulqand kabi foydalidir.
Ulardan biri "Musibatnoma" edi. Unda nafsning yuz xil musibatga duchor bo'lganligi
bayon qilingan. Agar ko'ngilga biron musibat tushsa, u "Musibatnoma"dan o'ziga taskin
topadi.
Yana "llohiynoma"ni yozdi va qalamni vahylikka muharrir qildi. Unda ilohiy sirlarni
shunday sharh qildiki, bunday tugal sharh kamdan-kam uchraydi.

27
Shayx Najmiddin Kubro o'z zamonasining peshvosi hisoblanar edi. Agar u biron

kishiga o'z nazaridin bahra yetkarib qarasa, ko'zi valilik nuri bilan yorishib ketar va shu
ondayoq o'zligidan ayrilar edi. Bu sifatda uning ishi shu darajaga yetdiki, agar uning
ko'zi kimga tushsa, o'sha kishi vali bo’lar edi.
Bir kuni sukr vaqtida uning nazari bir itga tushdi. U oshnolik mazasini tatib ko'rgach,
itlik siyratidan voz kechdi. Shayx oldiga o'z boshini qo'yib, umidvorlik bildirdi va shu
tariqa itlar orasida sarfaroz bo'ldi. Bu it shaharning qaysi tomoniga qadam qo'ymasin,
boshqa itlar uning atrofini to'da-to'da bo'lib o'rab olishadi. U qayerda o'tirsa, itlarga shoh
bo'lar, itlar esa uning tevaragida xuddisipohlardek halqa tortib turardilar.
Kunlardan bir kun qazodan itning boshiga ajal yetib, u vafot etdi. Uni Shayx eshigi
yaqinida go'r qazib, o'sha yerga dafn qildilar va qabrini xuddiinsonlarniki kabi belgilab
qo'ydilar.
Itlar uning motamida ko'p fig'on tortib, qabri atrofida makon tuttilar. Hozir ham uning
qabriga sig'inuvchilar yuz qo'yib, sidq yuzasidan niyozmandlik qilishadi. Uning qabri shu
kunlarda ham hokimi baxtiyor hisoblanadigan Xorazm mamlakatida mavjud.
Olamda bundan ham qiziqroq so'z eshitilganmi? Ya'ni saodat ahli itga ko'z tashlasayu
bu nazar itga yaxshi natija yetkazib, uning zotiga kishilik asarini bersa! Bu inoyat unga
faqat kishilikdan nishon beribgina qolmay, valilik nuri nash'asidan ham darak bergan
boisin!

28

Минорага олиб чиқувчи эшик ёнидаги ҳужрадан ёғоч қутича
топилди. Аслида бу ҳужрага ҳеч ким эътибор ҳам қилмаган эди.
Ёдгор бир кун ҳужра эшигига нохос елкасини уриб олди-ю, эшик
тавақаси ўрнидан силжиганини кўрди. Эшикни қаттиқ итарди.
Тавақалар ғийқиллаб очилиб, мис ҳалқалар ёғочга урилиб
тарақлади. Шу заҳоти димоққа чанг урди.
Ҳужра ичи турли қақир-қуқурларга тўла эди. Бунда узилган
от абзали, дарз кетган қалқондан тортиб, то синган қозону оғзи
учган сопол кўза, ҳатто увада тўну кўрпагача бетартиб қалашиб
ётарди. Афтидан, қалъада нимаики буюм яроқсиз ҳолга келса, шу
ерга келтириб ташланаверган эди.

29
Жонвафобий хуфиялар келтирган хабарни эшитиб, не

қиларини билмай қолди. Бутун Ҳирот номаълум бир шоир
тўқиган байтни такрорлаб юрар эди:
— Эр кетса не зори бор?
Ҳар дарднинг бир кори бор,
Қоракўз маликанинг
Икки ёнда ёри бор.
Жонвафобий охири ўйлаб-ўйлаб мулла Абдураҳимга
мурожаат этмоқни маъқул топди.
30

тирайми?
— Улгурсангиз, майли.

Раҳимали девор пастида гуруҳа тўлдириб тайёрлаб қўйилган
қоплардан иккитасини елкаларига олиб, юқорига чиқди.
Йиқилган навкарлардан бирининг сопқонини қўлига олиб ҳужум
қилувчиларга гуруҳа ота бошлади. Улардан баъзилари девор
тагига нақб қўйишга уринган икки навкарнинг бошига тушди.
Лекин кўпчилик барибир, енга бошлади. Ёв жангчилари кетма-кет келаверди. Раҳимали уч марта пастга тушиб-чиқиб гуруҳа
келтирди. Охирги чиқишида ер силкинди. «Зилзила бўлди», —
ўйлади Раҳимали. Шу онда гумбурлаган товуш келди. Қалъанинг
чап буржи учиб, минора билан дарвоза оралиғидаги аслаҳахонага
туташ деворнинг бир қисми қулади.
...Мирзобек Кайхисравий машъала минора тарафга
ирғитилганини кўрган заҳоти: «Куним битибдур-да!» — деб
юборди. Шу пайт кўз ўнгида тупроқ уюми юқорига отилди. Оёқ
ости силкиниб, гувиллаган товуш эшитилди-да, уни нимадир
пастга тортиб кетди. Боши, елкаси, курагига қандайдир оғир
нарсалар урила бошлади. Бир вақт танаси зарб билан ерга тушди.
Устига тупроқ билан қаттиқ гувалаклар ёғилди. Мирзобек
Кайхисравий фақат «иҳ!» — деган овоз чиқара олди, холос.
Хаёлидан: «Ё, оллоҳ, омонатингни олсанг, олақол. Магар яна бир
бор ёлғон ўлим ила кимнингдир юрагини ёриб, умрига зомин
бўлсам, чидолмас