Yetishtirish texnologiyasi va ekologiya

Topinambur 
o‘simligini 
o‘stirish 
texnologiyasi. 
T opinam bur 
(Helianthus  tuberosus) 
asosan  chorva  uchun  oziq 
o ‘sim ligi  sifatida  foydalaniladi.  Tibbiyotda  uning  tuganagidagi 
inulin  m oddasi  ishlatiladi.  U  sovuqqa  chidam li,  qisqa  kun 
o ‘sim lik  b o ‘igani  uchun  shim oliy  viloyatlarda  ham   yetishtirish 
mum kin.  Uni  yer  ustki  qism i  6  gradusli  sovuqqa  ham  bardosh 
bera oladi. Tuganagi m uzlagani b ilan y erib  yana o ‘z holig ak elishi 
m um kin.  T opinam bur  boshqa  m adaniy  o ‘sim liklarga  nisbatan 
0 ‘zbekistonning  barcha tuproq -  iqlim   sharoitlarida  (sh o ‘rlangan 
y erlardan tashqari) m oslanuvchandir.
T opinam bur alm ashlab ekish tizim id aju d a ehtiyotkorlik bilan 
joylashtirilm asa  va  yerda  necha  yil  o ‘sishi  hisobga  olinm asa,  u 
o ‘zidan  keyin  ekiladigan  o ‘sim liklarga  begona  o ‘tlar  kabi  katta 
zarar  etkazishi  m um kin.  Topinam bur  bir  yerda  10  yil,  hatto 
40  yilgacha  o ‘stirilganligi  to ‘g ‘risida  m a ’lum otlar  bor.  Lekin 
b ir  yerda  3-4  yil  m obaynida  yetishtirishni  tavsiya  qilinadi. 
Topinam burdan  b o ‘shagan  yerlarga beda  ekilsa,  u  yil  davom ida
64

---

5-6  m arta  o ‘rilishi  natijasida  yer  nokidan  о ‘sib  chiqqan  nihollar 
y o ‘qotiladi va yer undan tozalanadi.  Topinam burga ishlatiladigan 
agrotexnik tadbirlar kartoshkaning ishloviga ju d a  yaqin turadi.
T opinam bur  ekiladigan  yerlam i  kuzda  shudgor  qilishdan 
oidin  gektariga  30-40  tonna  g o ‘ng  v a  40  kg  dan  fosofor  o ‘g ‘iti 
beri'o  27-30  sm chuqurlikda haydab  q o ‘yiladi.  Er nokining 25-50 
gram m lik  tuganaklari  ekiladi.  Uni  kesib  ekilsa  hosildorligi  25- 
30  foizga kam ayib  ketishi m um kin.  A gar tuganak ju d a yirik  (70- 
BO  g)  b o ‘lsa,  uni  ekishdan  oldin  kesib  ekilgani  m a ’quL  K esilgan 
tuganaklam i  faqat bahorda ekishni  tavsiya qilinadi.  K uzda ekilsa 
undan rejalashtirilgan hosilni olish m um kin boMmaydi.  Bir gektar 
m aydonga  50-60  m ing  tuganak  yoki  0,6-2,0  tonnagacha  u ru g ‘ 
ekiladi.
Topinam bur  etishtiriladigan  iqlim   sharoitiga  k o ‘ra  ikki 
m uddatda fevral oyining oxiri-m artning boshianishida va oktyabr 
oxiri-noyabr  boshida  ekiladi.  E kish  chuqurligi  ekilayotgan 
tuganak  hajm iga  bogTiq  bo Tib,  u  5-12  sm  chuqurlikda 
70  x  35  x  40  sm  sxem ada  ekiladi.  Ekilgandan  so‘ng  nihollar 
k:o‘karib  chiqqunicha  yer  bir-ikki  m arta  boronalanadi.  N ihollar 
toTiq k o ‘karib  chiqqandan  kevin  har  su g ‘orishdan  so ‘ng  к о ‘chat 
oralari  kultivatsiya  qilinadi.  A gar  begona  o ‘tlar  k o ‘payib  ketgan 
boTsa qator oralari chopiq qilinadi. T opinam bur tuproq tarkibidagi 
oziqa  elem entlarni  k o ‘proq  taiab  qiladi.  U ning  bir  tonna  hosili 
tuproqdan  3  kg azot,  3,5  kg fosfor v a 4,5  kg kaliy elem entini  olib 
chiqib ketadi.
Topinam burni  o ‘g ‘itlash  eng  m uhim   agrotexnik  om illardan 
hisoblanadi.  0 ‘sim lik  azot  va  fosfor  o ‘g ‘itiga  ancha  talabchan. 
T opinam bur  ekilayotganda  azotli  o ‘g ‘itlarning  1.5-20  foizini 
va  fosforli  o ‘g ‘itlarning  qolgan  20-25  foizini,  o ‘sim lik  unib 
chiqqandan keyin azotli o ‘g ‘itlam ing 30 foizini, shonalash davrida 
esa 50 foizini solinadi.  K aliyli o ‘g ‘itlam i ham rnasini yer haydash 
oldidan  solinadi.  U m um an  m avsum   davom ida  topinam bur 
ekilgan  yerlarga  gektariga  120-150  kg  azot,  70-80  kg  fosfor  va
65

---

60  kg  kaliy  o ‘g ‘iti  bilan  oziqlantirish  tavsiya  etiiadi.  0 ‘simlikni 
oziqlantirish  su g ‘orishdan  am alga  oidin  oshiriladi.  V egetatsiya 
davom ida  topinam bur  8-10  marta  su g ‘oriladi.  0 ‘suv  davri  120- 
200  kun  boTadi.  T opinam bur  hayotining  ikkinchi  va  uchinchi 
yili  u  o ‘sayotgan  yem i  erta  bahorda  2-3  m arta  borona  qilish 
bilan boshlanadi.  Ikkinchi  va  uchinchi  yili  topinam bur  o ‘simligi 
k o ‘payib  ketadi,  shuning  uchun  qator  orasi  kultivatsiya  qilinadi, 
o ‘g ‘itlanadi  va  undagi  ortiqcha  o ‘sirnliklar  olib  tashlanadi. 
Topm am burni  faqat  tuganagidan  emas,  poya  qalam chalaridan 
ham  k o ‘paytirish  m um kin.  Topinam bur  poyasi  0 ‘zbekiston 
sharoitida  oktyabr  oxirida,  tuganaklari  esa  noyabr  oxirida  silos 
yig ‘adigan  kom bavnlar  bilan  y ig ‘ishtiriladi.  Tuganak  hosilini 
y ig ‘ishtirish  qish  fasligacha  davom  etadi.  T opinam bur oq chirish 
kasalligi bilan zararlanadi, undan tashqari  sim qurt, m ay q o ‘n g ‘izi 
va sho lg ‘om  kanalari uni zararlaydi. U larga qarshi anabazin sulfat 
sepilishi  kerak.