Yetishtirish texnologiyasi va ekologiya

DORIVOR О ‘ SIMLIKLARNING KIMYOVIY TARKIBI 
VA DORIVOR MAHSULOTLAR TASNIFI
0 ‘sim lik  organizm i  ju d a   m urakkab.  U ning  tarkibida  turli 
organik va m ineral birikm alar b o ‘ladi.  A lbatta, ularning ham m asi 
birorta kasallikni  davolash -  shifobaxsh xossasiga ega emaslar.
H am m aga  m a ’lum ki,  butun  tirik  organizm   uchun  zarur 
b o ‘lgan  organik  birikm alam i  anorganik  m oddalardan  faqat 
o ‘sim liklargina sintez qila oladi.  A na shu o ‘sim liklar to ‘qim asida 
sintezlangan organik birikm alam i odatda ikki guruhga b o ‘ladilar.
1.  B iriam chi sintezlangan m oddalar - birlam chi m etabolitlar. 
B ularga  oqsillar,  uglevodlar,  lipidlar,  ferm entlar  va  vitam inlar 
kiradi.  B irlam chi  m etabolitlar  ham m a  tirik  organizm lar  uchun 
ju d a  ham  zarur birikm alar b o ‘lib, ularsiz hayot b o im a y d i.
2.  Ikkilam chi 
sintezlangan 
m oddalar 
-  
ikkilam chi 
m etabolitlar.  B ularga  o ‘sim liklar  to ‘qm asida  sintez  b o ‘ladigan 
birlam chi  m etabolitlardan  tashqari  qolgan  ham m a  birikm alar 
kiradi.  Ikkilam chi m etabolitlar o ‘sim liklar to ‘qim asida birlam chi 
sintezlangan  m oddalardan  ham da  ulam ing  ishtirokida  vujudga 
keladi.  A sosiy  dorivor  m oddalar  -   ikkilam chi  sintezlangan 
birikm alardir.
0 ‘sim liklar  tarkibidagi  dorivor  m oddalar  -  biologik  faol 
birikm alar  o ‘sim likning  o ‘sishi  davrida  -  ontogenezda  va  turli 
faktorlar  ta ’sirida  doim iy  o ‘zgarishda  b o ‘ladi.  U lar  sintezlanadi, 
asta-sekin  k o ‘payadi,  m a ’lum   davrda  k o ‘p  m iqdorda  to ‘planadi, 
keyinchalik  kam aya  boradi  va  b ir  vaqt  kelib,  butunlav  y o ‘qolib 
ketishi m um kin.
29

---

B u  o ‘zgarishlarga  faqat  o ‘sim likning  o ‘sish  davrigina  - 
ontogenez  sababchi  b o 'lm ay ,  balki  tashqi  m uhit  om iilari  ham  
katta ta ’sir k o ‘rsat.adi.
O ntogenez  har  qaysi  o'sim likn i  norm al  hayot kechirish  davri 
b o ‘lib,  u   tirik  organizm ni  tu g ‘ilishdan  to  tabiiy  holda  o ‘lishi 
(qurib  qolishi)  gacha b o ‘lgan davm i o ‘z ichiga oladi.
0 ‘sim lik  tarkibidagi  dorivor  m oddalar  sinteziga,  ularning 
to ‘planishini  o ‘zgarib  borishiga  ta ’sir  etuvchi  tashqi  m uhit 
om illariga  quyidagilar  kiradi:  o ‘sim likning  o 'sisli  joyi,  nam lik 
(havo va tuproqdagi nam lik m iqdori), tuproq tarkibi, harorat (havo 
va tuproqning issiq-sovuqligi), y o ra g ‘lik va quyosh nurining k o ‘p 
yoki kam  b o ‘lishligi,  iqlim  v a boshqalar.
M aTum ki,  har  b ir  o ‘sim likning  o ‘ziga  xos  o ‘sadigan  jo y i 
b o ‘ladi v a u  shu sharoitda yaxshi taraqqiy etadi. B a ’zi o ‘simliklar, 
barglar  chirindisi  k o ‘p  b o ig a n   yerlarda  (m arvaridgul  va 
boshqalar),  boshqalari  sh o 'rli yerlarda  (qizilm iya,  shuvoq turlari, 
sh o ‘rak  va  boshqalar)  yoqtirsa  qolganlari  to g ‘liq,  toshli  yerlarni 
va  shag‘alii  (qizilcha,  koraqovuq  va  boshqalar)  yoki  kishilar 
yashaydigan  joylarg a  yaqin  va  iflos  jo y lam i  (m ingdevona, 
bangidevona va boshqalar)  yerlarda yaxshi  taraqqiy qiladi.  B a ’zi 
o ‘sim liklar  nam likni  yoqtirsa  (dala  qirqbo‘g ‘imi,  oqqaldirm oq, 
valerian a,sariq nu far,igir,bo tq oq led u m i,m en ian tesvab o shq alar), 
boshqalari  aksincha  quruq  ch o ‘llarda,  qirlarda  (achchiqm iya, 
afscnak,  isiriq va boshqalar)  o ‘sadi.  A gar angishvonagulni  o ‘sish 
davrida  m e ’yoridan  ortiq  su g ‘orilsa,  uning  tarkibidagi  yurak 
glikozidlari kam  sintezlanadi,  xuddi  shunday nam lik k o ‘p b o ‘isa, 
darm ana shuvoq taraqqiy etmaydi.
Issiqlik  va  yorugT ik  ham  ham m a  o ‘sim liklarga  bir  xil 
m iqdorda kerak emas.  Jenshen o ‘sim!igi  o ‘rm onlarning (taygani) 
chirindisi  k o ‘p,  nam,  salqin  va  yo rug‘lik  kam   boT gan  yerlarida 
yaxshi  taraqqiy  etadi,  angishvonagul  esa  y o ru g ‘lik,  quyosh  nuri 
k o ‘p  b o ‘lsa,  yurak  glikozidlarini  yaxshi  sintez  qiladi.  K o ‘pchilik 
efir  m oyi  saqlovehi  o ‘sim lik)ar  issiq  va  yo rug‘likni  sevadi.
30

---

Shuning  uchun jan ub iy   tum anlam ing  florasi  tarkibida  efir  m oyi 
saqlovchi  o ‘sim liklar  k o ‘p  b o ‘ladi  va  ulam ing  efir  m oylari 
hidining  yaxshiligi  bilan  farqlanadi.  A ksincha,  b a ’zi  o'sim lik lar 
(rodiola,  levzeya  va  boshqalar)  salqin  yerda,  to g ‘li  tum anlarda 
yaxshi  o ‘sadi.
Bunday  m isollarni  k o ‘p  keltirish  m um kin.  Shuni  yaxshi 
bilish  kerakki,  har  b ir  o ‘sim lik  o ‘zini  o ‘rgangan,  yashab 
taraqqiy  etadigan  o ‘ziga  xos  sharoit  va  iqlim da  o ‘ssa,  tegishli 
o ‘ziga  xos  b o ‘lgan  biologik  faol  m oddalam i  k o ‘p  sintez  qiladi. 
Y uqorida  keltirilgan  o ‘sim liklarning  o ‘sishi,  rivojlanishi  va  ular 
tarkibidagi  dorivor  m oddalam ing  sintezi  va  to ‘planishiga  tashqi 
m uhit  (nam lik,  issiqlik,  y o ru g lik ,  tuproq  tarkibi,  o ‘sish jo y i  va 
boshqalar)  ta ’sirini  bilishning  katta  aham iyati  b or  va  bu  hollar 
dorivor о ‘sim liklam i tabiiy sharoitdan plantatsiyalarda o ‘stirishga 
o ‘tqazilganda  hisobga  olinishi  zarurdir.  H ar  b ir  o ‘sim lik  uchun 
uni  plantatsiyalarda  o ‘stirilganda  o ‘ziga  xos  sharoit  va  iqlim ni 
iloji boricha tu g ‘dirish lozim.
0 ‘sim liklar  tarkibidagi  biologik  faol  m oddalam i  k o ‘p 
to ‘planish  vaqti  yana  o ‘sim likni  o 'sish   davriga  ham   b o g ‘liqdir. 
K o ‘pchilik  o ‘sim liklam ing  yer  ustki  qism i  va  barglari  tarkibida 
asosiy ta ’sir qiluvchi biologik faol m oddalar ulam ing gullashidan 
oldin  va  gullash  davrida,  gullarda  -   ulam ing  q iy g ‘os  gullagan 
vaqtida,  m eva  va  u ru g ‘larda  -   ular  to 'liq   etilganida,  yer  ostki 
organlarda -   o ‘sim lik  vegetatsiya  davrini  (ontog‘enezni)  oxirida 
(kech kuzda) k o ‘p m iqdorda to ‘planadi.
B a ’zi 
dorivor  m ahsulotlar  tarkibidagi 
asosiy 
dorivor 
m oddasini  m aksim al  to ‘planishi  yuqorida  keltirilgan  davrga 
to ‘g ‘ri  kelm asligi  m um kin.  B a ’zi  b ir  alkaloidlar  o ‘sim lik  endi 
k o ‘karib, ildizoldi barg chiqarayotgan davrida m aksim al m iqdorda 
to ‘planib,  s o ‘ngra  asta-sekin  kam ayishi  va  o ‘sim likning  gullash 
vaqtida boshqa birikm alarga  aylanib  ketishi  aniqlangan.  Bunday 
o ‘zgarishlar  faqat  alkaloidlargagina  xos  b o ‘lm ay,  balki  boshqa 
biologik  faol  m oddalarda  ham   yuz  berishi  m um kin.  D arm ana
31

---

shuvoq  o ‘sim ligining  guli  gullagan  davrida  em as,  aksincha 
u lam ing  ochilm agan  -   g ‘uncha  holatida  y ig'iladi.  Chunki  ta ’sir 
etuvchi  biologik  faol  m oddasi  -   santonin  g ‘unchasida  m aksim al 
to ‘planib,  gullay boshlaganida keskin kam ayib ketadi.
D orivor 
m ahsulotlam i 
tayyorlashda 
yuqorida 
aytib 
o 'tilg an lam i  hisobga  olgan  holda,  kerakli  vaqtida  y ig ‘ilsa, 
tarkibidagi asosiy ta ’sir qiluvchi m oddalar etarli m iqdorda b o ‘iib, 
m ahsulot esa yuqori  sifatli b o ‘ladi.
Y uqorida  qayd  etilganidek,  o ‘sim liklam ing  kim yoviy  tarkibi 
ju d a  ham  m urakkab b o ‘lib, turli organik v a  m ineral m oddalardan 
tashkil  topgan.  U lam ing  ham m asi  dorivor  b o ‘lm aydi  va 
kasalliklam i davolashda shifobaxsh ta ’ sir ко ‘rsatm aydi. A yrim lari 
esa  dori  turlarini  tayyorlashda xalaqit  beradi,  dorivor m ahsulotni 
saqlash  vaqtida  ulam ing  sifatini  buzilishiga  olib  keladi  yoki 
asosiy  ta ’sir  etuvchi  kim yoviy  birikm alam i  tez  parchalanishga 
sababchi b o ‘ladi.