|
Tuproq tiplari va ularning tarqalishi.
Tuproqlarning gorizontal hamda vertikal mintaqaviyliklari va tuproq hosil bo’lishining o’ziga xos xususiyatlari.
O’zbekiston Respublikasi katta hududni egallagani sababli turli tuproq-iqlim mintaqaviyligiga ega. Bu o’rinda birinchi bo’lib tuproqlarning gorizontal va vertikal qonuniyatlar asosida tarqalishini alohida ko’rsatish lozim. Tuproqlarning respublikamiz hududida vertikal qonuniyatlar asosida tarqalishining eng dastlabki quyi chegarasi och tusli bo’z tuproqlardan boshlanib, tipik va to’q tusli bo’z, tog’ jigarrang, baland tog’ dasht o’tloqi (alp va subalp mintaqa) va doimiy tog’ muzliklari tomon davom etadi. Gorizontal qonuniyatlar esa uning boshlanish nuqtasi och tusli bo’z, keyinchalik bu, qumli sahro, sur tusli qo’ng’ir, taqirli tuproqlar hamda sho’rhoklarga o’tadi. Tuproqlar tarqalishining bunday qonuniyatlarini respublikamizning ayrim viloyatlari hududi misolida ko’rishimiz mumkin.
Qumli sahro tuproqlar-qisqa (boshlanish) shakldagi gorizontal qonuniyatlarni; → och tusli bo’z → tipik bo’z → to’q tusli bo’z → tog’ jigarrang tuproqlari shaklidagi vertikal qonuniyatlarni ko’rish mumkin. Bunday zanjirda gorizontal qonuniyatning sur tusli qo’ng’ir, taqirli tuproqlari, vertikal qonuniyatning–baland tog’ dasht hamda doimiy tog’ muzliklari yo’qligini ko’ramiz.
Tuproqlar gorizontal va vertikal qonuniyatlar asosida joylashsada, mazkur tuproqlar geografik iqlimiy sharoitlariga ko’ra respublikamizning bir-biridan farq qiladigan boshqa hududlarida tarqalgan hamda shu nom bilan yuritiluvchi tuproqlardan dengiz sathiga nisbatan joylanish balandligi, yog’in-sochin miqdori, o’simlik qoplamining holati va nihoyat melkozemli qatlamning qalinligi kabi ko’pgina morfolitogenetik belgilar bilan farqlanadi.
Xususan Oabekiston hududidagi barcha tuproq tiplari bir xil nom bilan yuritiluvchi boshqa tuproq tiplaridan kam gumusliligi, o’simlik qoplamining kamligi va nihoyat barcha tuproq tiplari dengiz sathidan yuqoriroq balandlikda joylashganligi bilan ajralib turadi.
O’zbekistonning katta hududini egallagan bir qancha tuproq tiplari, tipchalari va xillari mavjud. Biroq ularning barchasi o’ziga xos tuproq-iqlim sharoitida vujudga kelgan. Bu o’rinda Tog’ va tog’ oldi-tekisliklarida tuproq hosil bo’lishining o’ziga xos xususiyatlari mavjud bo’lib, bu hududda tarqalgan tuproq tiplari respublikamizning barcha hududlarida tarqalgan tuproq tiplari nomlari bilan ataladi. Ammo shu tuproqlarga xos bo’lgan barcha genetik-morfologik, agrokimyoviy va agrofizikaviy xususiyatlardan farqlanadigan maxsus belgilarni o’zida mujassamlantiradi. Buning bir necha sabablari bo’lib, ulardan quyidagilarni ko’rsatishni joiz deb bildik:
Birinchidan, O’zbekiston tog’lari tizimida past tog’lar, yog’in-sochin miqdori kam, hamda qiyaliklari asosan yalang’och, ya’ni melkozemi kam bo’lgan ulkan tog’ jinslari barcha qiyaliklarni egallab turadi.
Ikkinchi sabab tog’ yon bag’rlarining daraxt, buta, yarim buta va o’t o’simliklari turlarining naqadar siyrak qoplanganligidir,
Uchinchidan, Tog’i va tog’ oldi tekisliklarining bevosita respublikamizning sahro mintaqasi bilan tutash hosil qilganligidir;
To’rtinchidan-bu hududda faqatgina o’ta quruq iqlim hukmronlik qilmasdan, balki bu o’lka-shamol eroziyasining tarqalganligi bilan xarakterlanadi.
Tog’ va tog’ oldi tekisliklarida huduning tabiiy sharoitlari ta’sirida shakllangan, o’z evolyustiyasini davom ettirayotgan quyidagi tuproq tiplari tarqalgan.
1. Tog’ jigarrang tuproqlari-dengiz sathidan 1500 metr balandlikdan yuqorida joylashgan bo’lib, bu tuproqlar Respublikamizning shimoliy, shimoliy-g’arbiy, hattoki janubiy qismida joylashgan Chotqol, Turkiston, Xisor tog’ tizmalarida tarqalgan shu tipdagi tuproqlar kabi qalin melkozemli va katta hududni tashkil qilmasdan, balki kichik xalqalar, orolchalar tariqasida juda yupqa melkozemli, biroq o’ta skeletli och jigar rang, qalinligi 3-5 sm. chimli qatlamdan iborat, uning ostki qismida esa chim osti qatlam bo’lib, tuproq massasining rangi qo’ng’irsimon jigarrangli kesakchali (chang aralashgan) agregatli bo’lakchalardan iborat bo’ladi. Karbonatli birikmalar profilning 50-70 sm.da joylashgan bo’lib, u tezda o’ta toshli delyuvial-prolyuvial yotqiziqqa yoki tub tog’ jinsiga o’tadi. Tuproq profili qalin emas (40-50, ba’zan 70sm gacha), o’ta toshli, mexanik tarkib jihatdan og’ir qumoqlidir. Bu tuproqlarning chimli qatlamida gumus miqdori -2,35-2,65 %, chim osti qatlamida - 1,40-1,65 % keyingi qatlamlarda 0,5 -1,4 % gacha gumus bo’ladi.
2. Bo’z tuproqlar-dengiz sathidan 900 m balanlikda to’q tusli bo’z, 500 (700)- 900 m tipik, 250-700 m och tusli bo’z tuproqlar tarqalgan. Odatda to’q tusli bo’z tuproqlar past tog’ va tog’ yonbag’irliklarida (nishabligi 50-100) o’rta toshli, melkozemi kam bo’lgan delyuvial-prolyuvial yotqiziqlar ustida rivojlanadi. To’q tusli bo’z tuproqlar profili ham qisqa, (chimli qatlam 3-5 sm, chim osti qatlami 4-7sm), gumus bu qatlamlarda 2,0-2,5 foyizni tashkil qiladi, mexanik tarkibi esa o’rta va qisman o’rta qumoqlidir. Tipik va och tusli bo’z tuproqlar esa tog’ oldi prolyuvial tekisliklarida rivojlanadi. Qo’riq sharoitda ular uchun juda qisqa 3-5sm lekin uncha mustaxkam bo’lmagan chimli qatlam bo’lib, u odatda o’rta qumoqli, och tusli bo’z tuproqlar esa engil qumoqli, kam gumusli (1,1-2,2 %), tuproq yuzasida mayda toshchalarning mavjudligi bilan xarakterlanadi. Bu tuproqlarda karbonatli qatlamlar, ayniqsa tipik bo’z tuproqlarda, yaxshi ifodalangan.
Shuni takidlash o’rinliki, tipik va och tusli bo’z tuproqlar profilida genetik qatlamlarning to’la shakllanishi ular rivojlanayotgan relefga bog’liq bo’ladi. Darhaqiqat yassi to’lqinsimonli, nishabi kam ifodalangan prolyuvial tekisliklarda bu tuproqlarning genetik qatlamlari yaxshi ifodalangan bo’lib, ular qalin melkazemli (100-150 sm) qatlamga ega. Ularda o’ziga xos morfogenetik belgilar yaqqol ifodalangan. Agar bu tuproqlar past tog’li, supasimon yoki o’r-qirli relefda rivojlansa, ular qisqa profilli bo’lib o’ta skeletli va shag’alli bo’ladi.
3. Cho’l(sahro) qumli tuproqlar - bu bevosita tekisliklar bepoyon Qizilqum hududi bilan tutash bo’lgan tekis relefli sharoitda rivojlangan. O’simlik dunyosi asosan polin (supurgi) va sho’ralardan iborat, o’t o’simliklari (chim hosil qiluvchilar) juda kam. Bu tuproqlarda genetik qatlamlar deyarlik ifodalanmagan chim va chim osti qatlamlarida 0,4-0,6% gumus bo’ladi, lekin mexanik tarkibi qumli bo’lganligi sababli shamol eroziyasiga chalingan, shuning uchun bo’lsa kerak, tuproqning yuza qismi mayda shag’allidir. Odatda bu tuproqlar tarqagan hududlardan chorva uchun yaylov sifatida foydalaniladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
