Yerning geografik qobiqlari gidrosfera reja: Quyosh sistemasining tuzilishi. Er sharining tuzilishi va uning o’lchamlaru

YERNING GEOGRAFIK QOBIQLARI GIDROSFERA

REJA:

1.Quyosh sistemasining tuzilishi.
2.Er sharining tuzilishi va uning o’lchamlaru.
3.Erning ichki tuzilishi va kimyoviy tarkibi.
4.Er qobig’ining issiqlik rejimi.
5.XULOSA
6.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH
Tayanch iboralar: Sayyora, kometa, yulduz, meridian, yoy, ekvator, radius, diametr, jomolungma, geoid, massa, yuza, seysmologik, graviymetrik, astronomic, qobiq, giosfera, litosfera, yadro, atmosfera, noosfera, tronosfera, stratosfera, gidrosfera, ionosfera, magmatik, cho’kindi, granit, radioaktiv, kalloriya, geotermik pog’ona, bosim, barisfera, zichlik.Quyosh sistemasiga Quyosh va to’qqizta sayyora: Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton va va o’n minglab mayda sayyora, kometa va meteoritlar kiradi. Quyosh sistemasi murakkab va turli qiyofada bo’lib, ular xali yaxshi o’rganilmagan.Yerning shakli. Yer yuzasi meridian yoyining uzunligi ekvatorda qutb doi-rasiga nisbatan qiskarokdir. Meridian yoyining bir gradus uzunligi ekvatorda 110,9 km, Parijda 111,3 km, qutb doirasida 111,9 km. Yer qutblarida bir oz qisilgan bo’lib, qutb o’qlari uzunligi 12714km, ekvator bo’yicha diametr 12756 km, radiusi 6371,221 km teng. Demak, yerning siqiqligi 12 km ni tashkil etadi. Keyingi vaqtlarda olib boradigan aniq o’lchash ishlari yerning elliksoyid shakliga yaqin ekanligini ko’rsatadi. Agar ekvatorial va qutbiy o’qlarning uzunligidagi farqning kichik ekanligini xisobga olsak, bunday ellliksoyibni sferoip deb atash mumkin. Lekin yer yuzasi bizga ma'lum bo’lgan biror geometrik shakliga tug’ri kelmaydi. Ximoloy tog’idagi Jomolungma cho’qqisining balandligi okean yuzasida 8848 m, Tinch okeaning eng chukur joyi 11521 m ekanligini va yer yuzasi relyefi o’zgarishining qariyb 20 km dan oshiqligini xisobga olsak, u o’ziga xos geoid shakliga ega ekanligini ko’ramiz. Yer yuzasi 510 mln.km2,xajmi 1,083 * 1012 km3, massasi 5,974 * 1027 gr, o’rtacha zichligi 5,52gG`sm3 ga tengdir. Yer ichki qismining tuzilishini va tarkibini tuzatish yuli bilan aniqlab bo’lmaydi, shuning uchun xam u bil vosita geofizik, seysmologik, graviymetrik va astronomik usullar yordamida aniqlanadi. Yer yuzasida tez-tez uchrab turadigan moddalarning o’rtacha zichligi 2,7 gG`sm3, bu esa yerning o’rtacha zichligidan kamroqdir.Yer sharining tuzilishi Yer shari asosan bir necha kontsentrik qobiqlardan iborat bo’lib, uning zichligi sirtidan markaziga qarab oshib boradi. Bu qobiqlar yig’indisi geosfera deb ataladi.
Geosfera o’z navbatida atmosfera, gidrosfera, biosfera va litosfera deb ataluvchi qobiqlardan iborat. Yerning markaziy qismi yadro deb ataladi.Atmosfera. Yer sharini o’rab turgan xavo qatlami atmosfera deb ataladi, u o’z navbatida troposfera, stratosfera va ionosfera qatlamlaridan iborat. Atmosfera-ning qalinligi taxminan 1300 km ga teng. Troposfera atmosferaning quyi termodi-namik qobigi bo’lib, qalinligi qutbda 7–10 km, ekvatorda 16–18 km. Uning tarkibida azot 75,5 %, kislorod 23,2 %, argon, karbonat kislota gazi, suv bug’lari va boshqa gazlar 1,3 % ni tashkil etadi. Troposfera atmosfera massasining 90 % ni tashkil qiladi. Traposfyera xavosining xarorati stratosfera qatlami bilan chegara-langan qismida minus 40–50o S ga teng.Stratosfyera qatlamining qalinligi 80–85 km. Stratosferada azot, geliy va vodorod gazlarining miqdori oshsa, og’ir gazlar–kislorod, argon, karbonat kislotasi gazi va boshqalarning miqdori kamayadigaz temperatura 55–60 km balandlikda Q75oS ga yetsa, keyin asta-sekin pasayadi va atmosferaning yuqori chegarasi bo’lgan ionosfera chegarasida yana oshadi.Ionosfyera qatlami stratosfera ustida joylashgan bo’lib, atmosferaning eng qalin (80–1000km) qatlami xisoblanadi. Ionosferada gazlar juda kam siyraklashgan bo’lib, uning tarkibida yengil gazlardan vodorod va geliy uchraydi. Yer yuzasidan uzoqlashgan sari gazlarning xarorati pasayib boradi.Gidrosfyera. Yerning suv qatlamiga dengiz, okean, daryo, ko’l suvlari, xamda Arktika va Antarktida materiklaridagi muzliklar kiradi. Gidrosfera suvlari bilan yer osti suvlari uzviy bog’liqdir.Gidrosferaning geosferalardan farqi u yerning tutash qobiklarini tashkil eta olmasligidadir. U yer yuzasining 70,8% ini, ya'ni 361 mln. km2 maydonni (yerning quruqlik qismi 29,2% ni, ya'ni 149 mln. km2 maydonni tashkil etadi) egallaydi. Gidrosferaning o’rtacha qalinligi 3,75km ga, eng qalin joyi 11,521km ga (Filippin cho’kmasi) teng.Gidrosfera qatlami o’zining tarkib to vaqtidan suvlarning aylanma xarakatlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun xam u yer yuzasining rivojlanishida kuchli geologik faktor xisoblanadi. Gidrosfera yerda xayotning paydo bo’lishiga asosiy omildir. Shu boisdan xayotni suvsiz tassavur qilib bo’lmaydi.Litosfyera. Yerning tashqi qattiq qismi litosfera (tosh qobik) deb ataladi Yerning ichki tuzilishi sxemasi.Litosferaning qalinligi taxminan okean suvlarostida 3-18km ga va togliklarda 50–84km ga teng. Uning eng qalin qismi Tyan-shan tog’larida deb xisoblanadi.Yerning qattik qismi geofizika, seysmologiya va graviyametriya usullari bilan 15–20 km chuqurlikkacha o’rganilgan. Burg’ quduqlari yordamida esa faqat 15km dan oshiqroq qismdagi qatlamlar tekshirilgan.Litosfera qobig’i turli jins va minerallardan tashkil topib, fizik xossasi va tarkibi bilan farq qiluvchi ayrim ximiyaviy birikmalardan yoki sof ximiyaviy elementlardan iborat. Litosferaning 16 km qalinligigacha bo’lgan qismi quyidagi elementlarning ko’pligi bilan xarakterlanadi (1-jadval).
Elementlar,Foiz xisobida,A.P. Vinogradov ma'lumotlariga ko’ra,Kislorod
46,8 Kremniy 27,3 Alyuminiy 8,7 Temir 5,1 Kaltsiy 3,6 2,1 Natriy 2,6 Kaliy 2,6 Titan 0,6 Vodorod 0,15 Fosfor 0,08 Uglerod 0,1 Qolgan ximiyaviy elementlar birgalikda yer qobig’ining 0,5 %inigina tashkil etadi.Litosfera tarkibidagi turli tog’ jinslarini tashkil etuvchi kislorod, kremniy, alyuminiy, temir va kaltsiy ko’p tarqalgan elementlar xisoblanadi.Atmosfera, gidrosfera va litosfera qobiqlari o’zaro uzviy bog’lik bo’lganligi uchun yer yuzasining tarkibi va tuzilishida o’zgarishlar yuz berib turadi.Litosferaning yuqori qismi asosan cho’kindi, magmatik va metamorfik tog’ jinslaridan tashkil topgan bo’lib, ximiyaviy va fizikaviy xossalariga qarab ularni granit–metamorfik va bazali qatlamlarga bo’lish mumkin.Granit qatlamning o’rtacha qalinligi 50–70 km bo’lib, yer qobig’ida bir xil joylashmagan. Baland tog’li rayonlarda granit qatlami 60–80km, past tog’li rayonlarda esa 50–60 km. Okean suvlari ostida granit qatlami deyarli uchramaydi yoki uning qalinligi 3–18 km dan oshmaydi.Granit qatlami tarkibi bir xil jinsli bo’lib, zichligi 2,6–2,7 gG`sm3 gacha o’zgaradi. Chuqurlik oshgan sari xarorat, bosim va zichlik tez ortadi, 2,3–3,3 km chuqurlikda tog’ jinslarining xarorati 1000S ga yetadi.Bazalt qatlamining qalinligi tekisliklarda 20–30 km, yosh tog’li rayonlarda 15–20 km, okean suvlari tubuda 5–6 km ni tashkil etadi. Uning zichligi 2,8–2,9 gG`sm3 bo’lib, kremniy oksidi kam bo’lgan (bazalt, gabbro va x.k.) jinslardan tarkib topgan.Granit va bazalt qatlamlari tarkibida kremniy va alyuminiy elementlari ko’p tarqalganligi sababli, birgalikda sial qatlami deb xam ataladi
Bazalt qatlamining ostki qismida Moxorovich bo’luvchi chizig’i (chegarasi) yotadi (ushbu chegara uni birinchi bo’lib aniqlagan yugoslaviyalik geofizik S. Maxorovich nomi bilan ataladi). Uning ostida Yerning mantiya deb ataluvchi qismi bo’lib, u quyidagi qobiqlarga bo’linadi:Barisfera qatlamining qalinligi 900km bo’lib, u kislorod va kremniy elementlaridan tashqari magniyga boy jinslardan tashkil topgan. Zichligi yuqori qismida 3,2-3,4 gG`sm3, pastki qismida 4–4,6 gG`sm3 ni tashkil etadi. 2. Oraliq qobik 900–2900 km chuqurlikda joylashgan bo’lib, yer yadrosining yuqori qismi bilan chegaralanadi. Uning tarkibida kislorod, temir, magniy, nikel elementlari bor deb taxmin qilinadi. Zichligi 5,3–6,6 gG`sm3.Yer yadrosi (mag’zi) 2900km chuqurlikdan boshlanib, uning markaziga-cha (6371,221 km) boradi. U eng og’ir moddalar–nikel va temirdan iborat. Zichligi 7–11 gG`sm3. Yerning yadro qismida bosim 3–4 mln. atmosfera, xarorat esa 2000–50000S.Ba'zi olimlar yerning yadro qismi 5100 km chuqurlikda (2200 km qalinlikda) suyuq massadan iborat deb qarashsa, ba'zilari yer markazigacha qattik jismdan iborat deb xisoblaydilar. Seysmologik tekshirishlar aniqlashicha yerning granit va bazalt qatlamlari qattiq jinslardan, mantiya va yadro qobiqlari esa o’zining fizik xossalariga binoan suyuq, xamirsimon, parafin ko’rinishidagi moddadan iborat.Yer qobig’ining issiqlik rejimi.Yerning issiqlik rejimi uning ichki va tashqi tuzilishiga bog’lik. Shuning uchun xam yer qobig’ini isitadigan issiqlik tashqi–quyoshdan keladigan va ichki – yer bag’ridan ajraladigan issiqlik turlariga ajratiladi. Yer bag’ridan chiqadigan issiqlk asosan radioaktiv elementlarning parchalanishidan xosil bo’ladi va tog’ jinslarini isitadi. Shunga ko’ra issiqlik yerning turli qatlamlarida turlicha bo’ladi.Yer qobig’ining yuqori qismi quyoshdan keladigan issiqlik xisobiga isiydi. Yer qobig’ining quyosh nurlariga perpindekulyar joylashgan 1 sm 2 maydoni quyoshdan bir minutda 1,94 kkal issiqlik oladi. Bir yilda esa yer shari quyoshdan 1021 kkal issiqlik oladi. Bu miqdor quyosh doimiyligi deb ataladi. Yer yuzasi g’adir-budur, baland-past, o’nqir-cho’nqir ko’rinishda tuzilganligi uchun uni quyosh nurlari bir tekisda isitmaydi. Shuning uchun sutka, oy, fasl, yil asrlar buyicha temperaturaning uzgarishi xisobga olinadi. Yerning turli joylarida xarorat keskin o’zgaradi, masalan: Antarktidada–900 bulsa Afrikada Q650S. Yer qobig’i-ning eng yuqori qismi ekvatorda 1–2 m, saxrolarda 25–35 m gacha quyosh nur-lari ta'sirida isiydi. Yer yuzasida yoz faslida tog’ jinslarining xarorati Q800S gacha isiydi va u yerning ichkarisiga qarab kamayib boradi. Qishda esa aksincha– xarorat oshib boradi. eografik qobiqning o‘ziga xos xususiyatlariGeografik qobiq murakkab tizim bo‘lib, juda uzoq vaqt davo­ mida shakllanib hozirgi holatini olgan. Uning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:Geografik qobiq moddiy tarkibining va tuzilishining o‘ziga xosligi va xilma-xilligi. Geografik qobiqda moddalar uch agregat holatda uchraydi (qattiq, suyuq, gaz). Ulaming fizik xossalari (zichlik, issiqlik 0‘tkazuvchanligi, issiqlik sig‘imi, yopishqoqlik, darzlanganlik dara- jasi, Quyosh nurlarini qaytarish xtossasi va h.k.) juda katta oraliqlarda o'zgaradi. Moddalaming kimyoviy xossalari turlicha. Bundan tashqa- ri geografik qobiqda moddalar tuzilishiga ko‘ra noorganik, organik va aralash turlarga bo‘linadi. Moddalaming har bir ajratilgan turi o ‘z navbatida yana yuzlab va minglab xillarga bo‘linib ketadi. Tirik orga- nizmlaming turlari esa 1,5 mln. dan 2 mln. gacha yetadi.Geografik qobiqqa kelayotgan issiqlik va uning o‘zgarishining nihoyatda xilma-xilligi. Geografik qobiqqa issiqlik Koinotdan va Yeming ichki qismidan keladi. Ular nihoyatda xilma-xildir. Ulaming o ‘zgarishi ham turlicha. Issiqlik o ‘zgarishining turlari ichida uni or­ganik modda sifatida to‘planishi katta ahamiyatga ega. Quyoshdan kelayotgan issiqlik yog‘och, ko‘mir, neft, torf, yonuvchi slanes kabi organik moddalarga aylanadi. Ular yoqilganda Quyosh issiqligi yana qaytib chiqadi.29 Goudie A. Physische Geographie. Germany, 2002. 4-bet.65Yeming sharsimonligi Yer yuzasida issiqlikni notekis taqsim- lanishiga sabab bo‘ladi, bu esa geografik qobiqda muvozanatsizlikni keltirib chiqaradi. Mazkur muvozanatsizlikni kelib chiqishiga Yer yu­zasida quruqlik va suvlikni, muzliklar, qor qoplamini, relyefni, mu- rakkab taqsimlanishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Geografik qobiqdagi mu-vozanatsizlik turli xil harakatlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bunday harakatlarga issiqlik oqimi, havo harakatlari, suv oqimlari,tuproq eritmalari, kimyoviy elementlar migratsiyasi, kimyoviy reak- siyalar va h.k. kiradi. Modda va issiqlikning harakati geografik qo-
biqning hamma qismlarini bir-biri bilan bog'laydi va uni bir butunligi va yaxlitligini ta ’minlaydi.Geografik qobiqning moddiy tizim sifatida rivojlanishi davomi-da uning tuzilishi murakkablasha borgan, undagi moddalarning turlari va issiqlik gradiyentlari orta borgan. Geografik qobiq rivojlanishining m a’ium bir bosqichida unda hayot vujudga kelgan. Hayot bu moddiy jism harakatining eng yuqori shaklidir. Hayotning vujudga kelishi - bu geografik qobiq rivojlanishining qonuniy natijasidir. Tirik mavju-dotlaming faoliyati esa Yer yuzasi tabiatini sifat jihatdan o ‘zgarishiga olib keldi.Geografik qobiqning shakllanishi va rivojlanishida fazoviy omillarning ahamiyati ham ulkandir. Fazoviy omillarga quyidagilar kiradi: Yeming og‘irligi, Yerdan Quyoshgacha bo‘lgan masofa, Yer- ning o ‘z o ‘qi va Quyosh atrofida aylanish tezligi, magnitosferaning mavjudligi. Magnitosferaning mavjudligi Yer uchun qulay termo-dinamik sharoitni keltirib chiqaradi. Faqat Yerdagina juda murakkab moddiy tizimning vujudga kelishi uchun qulay sharoit vujudga kelgan. Geografik qobiq mustaqil rivojlanish qobiliyatiga ega. Atmosferaning, okeanning, muzliklarning tarkibi va og‘irligi, Yer yu­zasida quruqlik va suvlikning taqsimlanishi, turli xil relyef shakllari- ning joylanishi va qiyofasi juda katta ahamiyatga ega. Chunki ular mustaqil o ‘lchamlarga ega. Yer yuzasi qanday tabiiy ofatlar natijasida tabiat o‘zgarmasin m a’ium vaqt o‘tishi bilan asta-sekin qayta tikla- nadi. Masalan, to‘rtlamchi davrdagi muz bosish davrlarida Shimoliy Amerika va Yevrosiyoning shimoliy hududlarida tabiat komplekslari tamoman nobud bo‘lgan. Ammo muz qaytgandan keyin mazkur joylardagi o‘rmon, o ‘rmon-tundra va tundra landshaftlari qaytadan tiklangan. Geografik qobiqning tarkibi va tuzilishi Yerning havo qobig‘i (asosan troposfera), Yer po‘sti, suv qobig‘i (okean va quruqlik suvlari) va hayot qobig‘i (o‘simlik va hayvonlar) geografik qobiqning tarkibiy qismlari hisoblanadi. Ulardagi moddalar esa komponentlami hosil qiladi.Geografik qobiqda bir nechta tuzilish darajalari ajratiladi: geo-komponent, geosferali va geotizimli.Geokomponentyoki eng oddiy tuzilish darajasi. Geokomponentlar bu Yer yuzasidagi nisbatan bir xilxususiyatga ega bo‘lgan moddiy hosilalar birlashmasidir. Asosiy va ikkinchi darajali geokomponentlar ajratiladi. Asosiy geokomponentlarga tog‘ jinslari, havo, suv, o‘simlik va hayvonlar kiradi. Ikkinchi darajali geokomponentlarga esa tuproq, muz, muzloq gruntlar kiradi.Geokomponentlar hosil bo‘lishi, kimyoviy tarkibi va fizik xossa- lariga qarab bir-biridan keskin farq qiladi. Geografik qobiqda ilgari aytganimizdek, notirik, tirik va aralash moddalar ajratiladi. Aralash (tirik va notirik moddalar birlashmasi) moddalarga tuproq, muz va muzloq grunt kiradi. Notirik (noorganik) moddalarga asosan tog‘ jinslari kiradi, ular Yer po‘stida keng tarqalgan. Tirik moddalarga 0‘ simliklar,hayvonotlar va mikroorganizmlar kiradi. Ular biosferada keng tarqal-gan.Geosferali tuzilma darajasi. Geosfera deb, asosan m a’lum bir geo-tarkibdan tuzilgan Yerning aniq bir qismlariga aytiladi. Geosferalar(geoqobiqlar) konsentrik bir-birini ichiga kirgan qatlamlami tashkil qiladi. Geosferalar litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferadan ibo- rat (5.1-rasm). Litosfera zichligi yuqori bo‘lgan va qattiq moddalar-dan iborat tog‘ jinslaridan tuzilgan. Gidrofera esa suyuq moddalar- dan, ya’ni suvdan iborat, atmosfera gazsimon moddalardan iborat. Biosfera esa tirik moddalardan tashkil topgan. Litosfera, gidrosfera va atmosfera to'xtovsiz, yaxlit qobiqni hosil qiladi. Biosfera esa tirik mavjudotlar tarqalgan qobiq sifatida yaxlit qobiqni hosil qilmaydi.U boshqa qobiqlar tarkibiga kiradi va yuqorida aytilgan qobiqlaming tutashgan joyida yupqa qatlamni hosil qiladi. Mazkur geosferalar ora-sida yaxlit qatlam hosil qiladigan asosiy qobiqlar va yaxlit qatlam hosil qilm aydigan ikkinchi darajali qobiqlar ajratiladi. Ikkinchi darajali qobiqlarga kriosfera (sovuqlik qobig‘i), tuproq (pedosfera) va boshqalar kiradi.Biosphere Biosfera A r m o s p h c r c Atmosfera Y e r q o b iq la ri L ito s fe r a Lithosphere Yer qobiqlarining о ‘zaro bog'liqligi30A sosiy qobiqlardan faqat gidrosferagina geografik qobiqqa to ‘la kiradi. Atm osferaning yuqori qismi va litosferaning quyi qismi Yerda sodir bo‘ladigan jarayonlarda qatnashmaganligi uchun ko‘p olimlar 30 R obert E. Gabler, Jam es F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials o f Physical Geography. 2007. - 14-b.tomonidan geografik qobiqqa kiritilmaydi. Ular Yerda bo’Maydigan.
jarayonlarga bevosita emas, balki bilvosita tashqi muhit sifatida ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun atmosferaning yuqori qismi va litosfera-ning quyi qismi geografiya fani tomonidan chuqur o ‘rganilmaydi.Demak, geografiyada atmosfera va litosfera haqida gapirilganda at­mosferaning quyi qismi va litosferaning yuqori qismi tushuniladi.Geografik qobiqda geosferalar (geoqobiqlar) moddalaming zichli-giga qarab qatlamsimon joylashgan. Zichligi yuqori bo‘lgan modda- lar pastda, zichligi kam bo‘lgan moddalar yuqorida joylashgan. Ular Yerdagi moddalami o g ‘irligiga qarab tabaqalanishi oqibatida vujudga kelgan va geografik qobiqni b o‘ylama (vertikal) tuzilishini tashkil qiladi.Geotizimli tuzilma darajasi.Geotizimlar geokomponentlarning o ‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladigan majmuali hosilalardir.Notirik geokomponentlarning o ‘zaro ta’siri natijasida oddiy geotizim­lar hosil bo‘ladi. Masalan, muzliklar, daryo vodiylari va h.k. M uzlik- lar atmosfera va gidrosferaning o ‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladi.Daryo vodiylari esa litosfera, gidrosfera hamda atmosferaning o ‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladi. Yer yuzasi uchun k o‘proq turli xil geokomponentlarning o ‘zaro ta’siri natijasida vujudga keladigan tabiiy hududiy va tabiiy akval ma-jmualar xosdir.Geotizimlar hozirgi paytda faqat tabiiy komponentlami emas, balki antropogen omillarni ham o ‘z ichiga oladi. Natijada geografik qobiqda geotexnogen tizimlar vujudga kelmoqda. Geotexnogen tuzilmalar tabi­ iy komponentlardan va kishilik jamiyatidan iborat (shaharlar, sanoat markazlari, qishloq x o ‘jalik yerlari, gidrotexnik inshootlar va h.k.) Geotizimlar bir-biri bilan gorizontal (yuzalama) y o ‘nalishda al- mashadi. Ular geografik qobiqning gorizontal tuzilishini hosil qiladi.Geotizimlar o ‘lchamlariga qarab uchga b o‘linadi: sayyoraviy (plane-tar), regional, lokal.Umumiy Yer bilimi geografik qobiqning b o‘ylama va gorizontal tuzilishini o ‘rganadi, lekin geografik qobiqning gorizontal tuzilishini faqat sayyora darajasida o ‘rganadi. Geografik qobiq gorizontal y o ‘nalishda issiqlik mintaqalariga,iqlim mintaqalariga, tabiat zonalariga va landshaftlarga ajratiladi.G eografik qobiqning umumiy qonuniyatlari
Geografik qobiqning rivojlanishida va tabiat komplekslariningtabaqalanishida ham o ‘ziga xos qonuniyatlar mavjud. Ular Yeming umumiy geografik qonuniyatlari deb ataladi.Bir butunlik, modda va energiyaning tabiatda aylanib yurishi, davriy yoki ritmik hodisalar, geografik zonallik va hududiylik geo­ grafik qobiqning umumiy qonuniyatlaridir. Bular geografik qobiqning rivojlanish qonuniyatlarini namoyon qiladi.Geografik qobiqning bir butunligi. Bir butunlik barcha tabiiy- hududiy komplekslarga taalluqli. Hududiy komplekslar katta yoki kichik b o‘lishidan qat’iy nazar uch holatdagi (qattiq, suyuq, gazsimon) m oddalam ing aylanma harakati ulam ing bir butunligini ta’minlaydi va uzluksiz rivojlantiradi. Geografik qobiqning har bir komponenti- relyef, iqlim, suv, tuproq, o ‘simlik, hayvonot dunyosi o ‘z qonuni­yatlari asosida rivojlanadi va shakllanadi.Geografik qobiqda modda va energiya almashinuvi.Geografik qobiqning to ‘rtta strukturasida, y a ’ni atmosfera, gidrosfera, litosfera va biosfe-ralarda modda va energiya almashinuvi gorizontal va verti- kal y o ‘nalishda kuzatiladi. Atmosfera va Dunyo okeanidagi suvning harakatida va litosferadagi vulqonlar harakatida moddalaming ham gorizontal, ham vertikal almashinuvi bo‘ladi. Geografik qobiqdagi modda va energiyaning almashinuviga Yeming ichki energiyasi va Quyosh energiyasi hamda gravitatsiya kuchi ta’sir etadi.Modda va energiyaning o ‘zaro aloqalarida jarayon ham ishtirok etadi. Masalan, Q uyosh nuri - energiya, isish -jarayon, suv - modda, atmosferada suv b u g‘lanishi - jarayon. Keyinchalik suv konden- satsiyalanadi - jarayon, suyuqlikka aylanishi va yom g‘ir - modda, tushishi - jarayon va quyiga, dengiz tomonga oqishi jarayonni keltirib chiqaradi (5.2-rasm )31.31 Robert E. Gabler, Jam es F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials o f Physical Geography. 2007. - 22-b.Geografik qobiqdagi ritmiklik. Tabiatda vaqt o ‘tishi bilan bir xil hodisalaming takrorlanib turishi ritmiklik deb ataladi. Yerning o ‘z o ‘qi va Quyosh atrofida bir marta to‘liq aylanishi sutkalik, yillik yoki fasliy ritmlarga sabab b o‘ladi. Yer o ‘z o ‘qi atrofida Quyoshga nisbatan 24 soatda to ‘liq aylanib chiqadi. Yer o ‘z o ‘qi atrofida sharq- qa qarab aylanadi (5.3-rasm). Natijada kun bilan tun, yil fasllari- ning almashinishi sodir b o ‘ladi. Bularga haroratning, sham olning, y o g ‘inlam ing, suv oqim ining, organizm lam ing sutkalik va yillik o'zgarishi misoldir. Geografik qobiqda tabiat komplekslarining ekvatordan qutblarga tomon qonuniy almashinishi zonallik deyiladi. Zonallik geografik qo­biqning eng muhim xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Zonallikning asosiy sababi Yer yuzasida issiqlik va namlikning notekis taqsimla-nishidir. Yerning sharsimonligi tufayli geografik qobiqda Quyosh nuri va issiqligi notekis taqsimlanadi. Natijada geografik qobiqda harorat,Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials o f Physical Geography. 2007. - 23-b.Janub South Yerning o'z о ‘qi atrofida aylanish y o 'nalishi33 bug‘lanish,yog‘inlar, shamollar, iqlim, nurash va tuproq hosil b o iis h jarayonlari, o ‘simlik va boshqalar ham kengliklar b o‘yicha zona-zona b o ‘lib tarqalgan.North Shimol G ’arb West B alan d lik m intaqalari T og‘li o ‘lkalarda quruqlikning gorizontal tabiat zonalari balandlik mintaqalari bilan almashinadi. Tog‘larda balandlik mintaqalarining hosil b o‘lishiga yuqoriga k o ‘tarilgan sari quyidagilam ing o ‘zgarishi sabab b o‘ladi:havo harorati va bosim ining pasayishi; mumkin b o ‘lgan b ug‘lanishning kamayishi;quyosh radiatsiyasining kuchayishi;y o g ‘inlar m a’lum balandlikkacha k o‘payib, so ‘ng kamayishi;suv b ug‘lari kondensatsiyasi sharoitining o ‘zgarishi va h.k.Vertikal va zonal iqlim o ‘zgarishlari umumiy belgilariga k o‘ra bir-biriga o ‘xshab ketadi, lekin ular aynan bir xil emas. Tog‘larda yuqori-33 R obert E. Gabler, Jam es F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials o f Physical Geography. 2007. - 76-b. ga ko‘tarilgan sari quyosh radiatsiyasining intensivligi ortadi, ekva- lordan qutblarga tomon esa kamayadi, quyosh nurlarining tushish bur- chagi qutblarga tomon kamayib boradi, yuqoriga ko'tarilgan sari esa o'/garmaydi. Tog‘larda yuqoriga tomon atmosfera bosimi muntazam viibir xilda kamayib boradi, ekvator bilan qutblar orasida esa barik nmksimum va minimum zonalari bor. Gorizontal y o ‘nalishda gumid viiurid zonalar birin-ketin almashinib keladi, vertikal zonalarda esa yui|origa tomon (3000 m gacha) y o g ‘in miqdori ortadi.
lo g ia r d a yuqoriga k o ‘tarilgan sari y o g ‘in suvlari oqimi miqdori urtndi va suv yaxshi oqib ketadigan b o ‘ladi. Ekvatordan qutblarga (union bunday hoi kuzatilmaydi. Shunga b og‘liq holda tuproqlar, n'nimlik va hayvonot olami, umuman landshaftlar o ‘zgarib boradi.Tekislikdagi tabiat zonalari ekvatordan qutblarga tomon birin-ke-IIn nlmashinib borgani singari balandlik mintaqalari ham tog‘laming clii^idan suvayirg‘ich tomon almashinib boradi. Biroq, tog‘larda Imliindlik mintaqalari ularga nisbatan tezroq almashinadi, ayrim ba- linidlik mintaqalariningo‘xshashi b o ‘lgan tabiat zonalari tekisliklarda iniiyjud emas. Masalan, to g ‘larda subalp va alp o ‘tloqlari mintaqasi mnvjud, tekisliklarda esa bunday tabiat zonasi mavjud emas.Halandlik mintaqalarining soni va tuzilishi tog‘laming balandligiga, i|iivsi iqlim mintaqasida (shuningdek, iqlim o ‘lkasida) joylashganligi- im yo'nalishiga, havo massalari y o ‘nalishiga nisbatan joylashganligiga luig'liq. Tog‘lar qanchalik baland b o‘lsa va quyi kengliklarda joylash- Itiin bo‘lsa shunchalik ko‘p balandlik mintaqalari hosil bo‘ladi. Iqlim ii'lknluri ham balandlik mintaqalariga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Kon- llncntal iqlim о ‘lkasida joylashgan tog ‘larda tog‘-cho‘l va chalacho‘l •iiinlaqalari katta maydonni egallaydi. Qor chizig‘i dengiz iqlim min- lni|iisida joylashgan tog‘larga nisbatan 700-1000 m balandroqdan o'tiuli. Dengiz iqlim mintaqasida joylashgan tog‘larda esa tog‘ o ‘rmon mliilaqasi keng tarqalgan, qor ch izig‘i ancha pastdan o ‘tadi.Mundan tashqari, har bir tog‘li o ‘lkaning, har bir tizmaning va har till yonbag‘iming balandlik mintaqalari sifat jihatdan o ‘ziga xosdir. Иинци tog‘Ii oMkaning rivojlanish tarixi ham, har xil balandlikdagi, Inn xil ekspozitsiyasidagi va havo massalari y o ‘nalishiga nisbatan har xil turgan yonbag‘irlar iqlim sharoitining murakkab xilma-xilligi ham sababdir. Balandlik mintaqalanishi tog‘laming relyef xususiyat- lariga ham bog iiq. Ayniqsa yonbag‘ir ekspozitsiyasi katta ahami- yatga ega. Janubiy va shimoliy, havo massalariga ro‘para va teskari yonbag‘irlarda, balandlik mintaqalari turlicha bo‘ladi.Balandlik mintaqalanishi kenglik zonalligi (tabiat zonalari) bilan chambarchas bog‘liq. Balandlik mintaqasi tog‘ning etagi qaysi tabiat zonasida joylashgan bo‘lsa, o‘sha tabiat zonasida boshlanadi. Bundan
yuqoridagi mintaqalar kenglik tabiat zonalari qutbiy qorlar zonasiga-cha qanday almashinib borsa, deyarli shunday almashinib boradi.Albatta, bunda tog‘larda vujudga kelishi mumkin bo'lmagan zonalar uchramaydi yoki aksincha, tekislikda uchramaydigan balandlik min­taqalari hosil bo‘ladi.GlossariyAbiogen bosqich (Abiogenic stage) - geografik qobiqning vu­judga kelishi va rivojlanishining organik dunyosiz o‘tgan dastlabki bosqichi. Abiogen bosqich geografik qobiq taraqqiyotining arxey va proterozoy eralarini o ‘z ichiga oladi. Abiogen bosqich 2,5-3 mlrd. yil davom etgan deb hisoblanadi. Geografik qobiq o ‘z taraqqiyoti davo- mida abiogen bosqichdan keyin biogen bosqichga, so‘ngra antropo- gen bosqichga o ‘tgan.Abiogen omillar (Abiogenic factors) - geografik qobiq va land- shaftlaming jonsiz tabiat ta’sirida mavjud bo‘lgan omillari. Masalan,birlamchi tog‘ jinslari, iqlim, relyef, Yerning ichki energiyasi hamda kosmik energiya.Geosfera (Geosphere)-(geo... va sfera) Yemi tashkil etgan kon- sentrik qobiqlar. Yerning ustidan markaziga tomon atmosfera, gidros­fera, Yer po‘sti, mantiya, yadro geosferalari ajratiladi. Ichki va tashqi geosfera farq qilinadi. Tashqi geosfera atmosfera va gidrosfera, ichki geosfera Yer p o ‘sti, mantiya va yadrodan iborat. Kriosfera (Ciyosphere) - (lotincha kruos - sovuq, muz va sphaira- shar) Yer yuzasining atmosfera, gidrosfera va litosfera o ‘zaro tutashib turgan hamda muzlar Xionosfera (Hionosfera) - (yunoncha xion - qor va sfera-kura,shar) troposferaning qor va muz to ‘planishi mumkin bo‘lgan qat- lami. Shartli tushuncha, chunki troposferaning bu qatlamida qor to‘planishiga sharoit (iliq o‘lkalarda baland tog‘lar) mavjud bo‘lsa- gina to‘planadi. Xionosfera qutblar atrofida yer yuzasidan pastda joylashgan.Nazorat savollari.Geografik qobiq haqidagi ta’limot XX asrda kim tomonidan ish- lab chiqildi? Geografik qobiq deb nimaga aytiladi?Geografik qobiqqa qaysi qobiqlar to ‘liq kiradi?Geografik qobiqning eng katta qalinligi qancha?Geografik qobiqda moddalar qanday holatda uchraydi?Geografik qobiqqa issiqlik qayerdan keladi?Yerning sharsimonligi Yer yuzasida nimaning notekis taqsim-lanishiga sabab bo‘ladi?Modda va issiqlikning harakati geografik qobiqda nimani ta’minlaydi?Fazoviy omillarga nimalar kiradi?Magnitosferaning mavjudligi Yer uchun qanday termodinamik
Xulosa

Yerning markaziy qismi yadro deb ataladi.Atmosfera. Yer sharini o’rab turgan xavo qatlami atmosfera deb ataladi, u o’z navbatida troposfera, stratosfera va ionosfera qatlamlaridan iborat. Atmosfera-ning qalinligi taxminan 1300 km ga teng. Troposfera atmosferaning quyi termodi-namik qobigi bo’lib, qalinligi qutbda 7–10 km, ekvatorda 16–18 km. Uning tarkibida azot 75,5 %, kislorod 23,2 %, argon, karbonat kislota gazi, suv bug’lari va boshqa gazlar 1,3 % ni tashkil etadi. Troposfera atmosfera massasining 90 % ni tashkil qiladi. Traposfyera xavosining xarorati stratosfera qatlami bilan chegara-langan qismida minus 40–50o S ga teng.Stratosfyera qatlamining qalinligi 80–85 km. Stratosferada azot, geliy va vodorod gazlarining miqdori oshsa, og’ir gazlar–kislorod, argon, karbonat kislotasi gazi va boshqalarning miqdori kamayadigaz temperatura 55–60 km balandlikda Q75oS ga yetsa, keyin asta-sekin pasayadi va atmosferaning yuqori chegarasi bo’lgan ionosfera chegarasida yana oshadi.Ionosfyera qatlami stratosfera ustida joylashgan bo’lib, atmosferaning eng qalin (80–1000km) qatlami xisoblanadi. Ionosferada gazlar juda kam siyraklashgan bo’lib, uning tarkibida yengil gazlardan vodorod va geliy uchraydi. Yer yuzasidan uzoqlashgan sari gazlarning xarorati pasayib boradi.Gidrosfyera. Yerning suv qatlamiga dengiz, okean, daryo, ko’l suvlari, xamda Arktika va Antarktida materiklaridagi muzliklar kiradi. Gidrosfera suvlari bilan yer osti suvlari uzviy bog’liqdir.Gidrosferaning geosferalardan farqi u yerning tutash qobiklarini tashkil eta olmasligidadir. U yer yuzasining 70,8% ini, ya'ni 361 mln. km2 maydonni (yerning quruqlik qismi 29,2% ni, ya'ni 149 mln. km2 maydonni tashkil etadi) egallaydi. Gidrosferaning o’rtacha qalinligi 3,75km ga, eng qalin joyi 11,521km ga (Filippin cho’kmasi) teng.Gidrosfera qatlami o’zining tarkib to vaqtidan suvlarning aylanma xarakatlanishi bilan xarakterlanadi.