Yer usti transport tizimlari

12.3-Rasm . Oldingi g‘ildiraklarni va shkvorenlarni o‘rnatish, sxemalari. 
a-g‘ildiraklarning kerilish va shkvorenlarning ko‘ndalang qiyaligi; b-shkvorening 
bo‘ylama qiyaligi; v-g‘ildiraklarnin o‘rnatilishi. 

---

120 
 
12.4-Rasm GAZ-53-12 Avtomobilining rul mexanizimi va sharnir 
qurilmasi. 
a-rul mexanizmi; 1-rul soshkasi; 2-karter; 3-shoska vali; 4-10 va 18-salniklar; 5-
vtulka; 6 va 15-chervyak podshipniklari; 7-karterni paski kopqog‘i; 8 va 19-salnik 
prujinalari; 9-elektr simining kuviri; 11-sozlovchi kistirmalar; 12-globodial chervyak; 
13-uch teshikli rolik; 14-moy kuyush teshigining kopqog‘i; 16-karterni yuqori 
qopqog‘i; 17-tortuvchi xomut; 20-rul vali; 21-rul kalonkasi; 22-yonbosh kopkog‘i; 
23-boshqa podshipnigining zali; 24-tutib turuvchi shayba; 25-kontra gayka; 26-
sozlovchi vint; 
b-sharnirli kurilma; 1-moylagich; 2-tovon; 3-konussimon prujina; 4-qopqog‘; 5-tutib 
turuvchi xalqa; 6 va 15-nakonechniklar; 7-bo‘ylama tortqi quvuri; 8-rezina xalqa; 9-
katlam; 10-rezina qalpoq; 11-xalqa; 12-barmoq; 13-suxar; 14-almashgich vkladish; 
16-xomut; 17-kundalang tortqi kuvuri 
Misol uchun K-701, T-150 K, MTZ-80 traktorlarida xamda Ural- 375 D 
avtomobilida silindrsimon chervyak-sektor, GAZ-53-12, GAZ-66, Volga, Jiguli va 
Moskvich avtomobillarida globodial chervyak-rolik, KamAZ, ZIL-130, BelAz-540 
va KrAz - 255 B avtomobillarida vint-gayka-reyka- tishli sektor, T-16 M uzi yurar 
shassisida esa konussimon tishli gildirak, VAZ-2108 va TIKO avtomobillarida esa 
tishli gildirak-tishli reyka tipidagi rul mexanizmlari kullanilgan. 
Boshqariladigan g`ildiraklarni turg`unligi, og`ishi va yaqinlashishi. 
Boshkariladigan gildiraklarning turgunligi bu ularning traktor va avtomobilning tugri 
chizikli xarakatlanishini ta’minlash uchun uz vaziyatini avtomatik saklab kolish 
kobiliyatidir. Avtomobil gildiraklarining turgunligiga shkvorenlarining kundalang va 
buylama kiyaliklari bilan erishiladi. 

---

121 
a) shkvorenning kundalang kiyaligi avtomobilning (traktor) kundalang tekislikda 
yotish burchagi bilan aniklanadi. Avtomobil uchun bu burchakning kattaligi 6-8 S
o 
ni 
tashkil kiladi. 
b) shkvorenning buylama kiyaligi gildirak aylanishiga tik tekislik va shkvoren uni 
xosil kilgan chizik orasidagi burchak bilan aniklanadi. Oldingi kuprikni urnatishga 
karab burchak 0 S
o
dan 8 S
o
gacha oralikda yotadi. 
v) boshkariladigan gildiraklarning yakinlashuvi traktor yoki avtomobilni
xarakatlanish tomoniga karab, ularning boshkariluvchi gildirak shinalari urta
kismining old va orka tomonlar masofalar farki bilan aniklanadigan kattalik uning
kattaligi 2...12 mmni tashkil etishi mumkin. 
Boshkariluvchi gildiraklarni burish uchun ma’lum mikdorda kuch talab 
etiladi. Juda kupchilik traktor va avtomobillarda burishni engillashtirirish maksadida
gidravlik kuchaytirgichlar keng mikyosda kullanilib kelinmokda. 
Rul boshkarmasi rul yuritmasi kuchaytirgichlari bilan jixozlangan. Gidravlik 
kuchaytirgichlar burishni osonlashtirish maksadida kushimcha kuch xosil kilish 
uchun muljallangan. 
Nasosning kanday maksadda ishlashtilishiga karab kuchaytirgichlar avtonom
va birgalikda ishlaydiganlarga bulinadi. 
Avtonom kuchaytirgich ishlatilganda nasosda fakat kuchaytirgich gidravlik 
sistemasi, kuchaytirgich birgalikda ishlatilganda esa boshka iste’molchilar xam 
ta’minlanadilar. 
Agregatlarning joylashishiga karab kuyidagi sxemalari fark kiladi. 
-gidrotsilindr, taksimlagich va rul mexanizmi umumiy uzel xosil kiladi.(MTZ-80, T-
40M, ZIL- 130). 
-rul mexanizmi va taksimlagich bitta agregat kilib yasalgan, gidrotsilindr aloxida 
yasalgan(T-150K.-K-701). 
-gidrotsilindr va taksimlagich umumiy uzelda rul mexanizmidan aloxida kilib 
yasalgan(MAZ-500 BelA 5340). 
-gidrotsilinr, taksimlagich, rul mexanizmi aloxida uzeldan iborat (GAZ-).