Yer resurslaridan foydalanish va ularni muhofaza qilish Reja: Tuproq, uning tabiat va odam hayotidagi ahamiyati. Dunyo yer resurslari va ulardan foydalanish

Zonalar bo`yicha o`tkaziladigan tadbirlarga agrotexnik, o`rmon-meliorativ, gidrotexnik va tashkiliy xo`jalik ishlari kiradi.

1.Agrotexnik tadbirlar xilma-xil bo`lib, ularga quyidagilarni kiritish mumkin:

1. 
   adir yonbag`irlarini ko`ndalang haydash;
   

2) tuproq suvni ko`proq singdirishi uchun yerni chuqur haydash;

3) o`tchil o`simlik chimlarini saqlab qolish uchun yerni otvalsiz haydash;

4. 
   suv eroziyasiga qarshi yerlarni polosalar bo`ylab tor va chuqur tirqishlar hosil qilib haydash. Bunda moliyaviy sarf-xarajatlar kam bo`ladi, suv esa tuproq tirqishlariga oson singib ketadi;
   
5. 
   ortiqcha suvlarni oqizib yuborish uchun ariqchalar qazish;
   
6. 
   tekislikdagi yerlarni shamol eroziyasiga qarshi polosalar bo`ylab haydash;
   

Bunda polosalar shamol yo`nalishiga ko`ndalang bo`lishi va ular orasi sharoitga qarab 1-100 m. gacha bo`lishi talab etiladi.

2.O`rmon-meliorativ ishlariga ixotazorlar barpo qilish kiradi.

3.Gidrotexnik ishlarga suv tuproqni yuvib jarliklar va o`pirilmalar hosil qilmasligi uchun sel oqimlarining yo`llarini aniqlab, o`sha yo`lda ariq va selxonalar qazish kiradi.

4.Tashkiliy-xo`jalik ishlariga eroziyaga qarshi qo`llaniladigan tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirishni ta'minlash ishlari kiradi.

Eroziyadan tashqari tuproq unumdorligining pasayishida sho`rlanish va botqoqlanishning ham ta'siri katta. Keyingi ma'lumotlarga ko`ra O`zbekistonda sug`oriladigan maydonlarning qariyb yarmi –1748 ming gektari sho`rlangan bo`lib, shundan 0,85 mln. gektari kuchli va o`rtacha sho`rlangan. 1982 yildan keyingi un yillikda Toshkent, Qashqadaryo va Jizzax viloyatlarida sho`rlanish biroz kamaygani holda, bu jarayon Farg`ona vodiysi viloyatlarida, Qoraqalpog`iston respublikasi, Sirdaryo, Xorazm va Buxoro viloyatlarida tezlashmoqda, gipsli cho`llarning o`zlashtirilib, sug`orilishidan botqoqlanish hodisasi kuzatilmoqda. Botqoqlanish ayniqsa Sirdaryo va Amudaryoning suvlari quyilib ko`llar hosil bo`layotgan hududlarda ko`proq sezilmoqda.

Sho`rlanish va botqoqlanish hodisalarini kamaytirish uchun irrigatsiya va melioratsiya ishlarini kompleks holda amalga oshirish zarur. Tuproqning sho`rini yuvishda zaxkash va tik drenajlardan yetarlicha foydalanish tuproqning sho`rlanish va botqoqlanishini kamaytiruvchi asosiy omil hisoblanadi.

Tuproqning unumdorligini saqlashda organik va mineral o`gitlar hamda kimyoviy zaharlardan to`g`ri foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Chiritilmay tuproqka kiritilgan organik o`gitlar uni qisman bo`lsada ifloslaydi, undagi kasal tarqatuvchi mikroorganizmlar dehqonchilik mahsuloti vositasida hayvon yoki inson organizmiga tushishi mumkin. Tuproqning agrokimyoviy holatiga e'tibor bermasdan mineral o`gitlarni kiritish esa tuproqdagi ba'zi minerallar miqdorining haddan oshib ketishiga va aksincha boshqalarining yetishmasligiga olib kelishi mumkin.

Ko`pgina mamlakatlarda ekinlarning hosildorlik darajasi kimyoviy zaharlarning qo`llanilishiga bog`liq bo`lib qolmoqda. Ekinlarga pestitsid va gerbitsidlarning sepilishi ularning hosildorligini keskin oshiradi. Ammo bu moddalarning me'yoridan ortiq ishlatilishi ekinlar mahsulotini iste'mol qiluvchi hayvonlar va inson sog`ligi uchun zararlidir. Rivojlangan kapitalistik mamlakatlarda dehqonchiligidan yetishtiriladigan mahsulotlarda «ekologik toza» degan maxsus belgining quyilishi bejiz emas. AKSH, Angliya va Frantsiyada ekologik toza mahsulotlar fermerlarning kimyoviy zaharlar ishlatilmaydigan alohida maydonlarida yetishtirilgan bo`lib, ular o`zining mazasi va narxi balandligi, ya'ni qadrlanishi bilan boshqalaridan ajralib turadi. Bu va shunga o`xshash dalillar tuproq biokimyoviy tarkibining inson salomatligi uchun qanchalik ahamiyatga ega ekanligidan dalolatdir.

Mavzuni mustahkamlashga doir savollar

1.Tuproq nima va uning tabiatdagi moddalar aylanishida qanday ahamiyati bor?

2.Tuproqning qanaqa tarkibiy qismlarini bilasiz?

3.Dunyoda yer resurslaridan foydalanish va uning istiqbollari to`g`risida qanday fikrlar mavjud?

4.Tuproq eroziyasi nima va eroziyaning qanaqa xillarini bilasiz?

5.Eroziyadan tashqari tuproq unumdorligini pasaytiruvchi yana qanaqa omillar bor?

6.O`zbekistonda yer resurslaridan foydalanish qanday ahvolda?

7.Tuproq unumdorligini saqlash chora-tadbirlari nimalardan iborat?

Mavzuga doir tayanch tushunchalar