Yengil sanoat

aralashuvchi (inert gazlar, kukunli tarkib, suv bug’lari );

- sovituvchi (suv, qattiq moddalar uglerod ikki oksidi, ko`pik);

- himoyalanuvchi (ajratuvchi kimyoviy havo mexanik ko`pikli yoki uni aralashmasi, quyuqlashtirilgan suv, kukunli tarkib);

- yonish reaktsiyasini kimyoviy usulda to`xtatish (galoidlangan uglevodorodlar, kukunli tarkibning ayrim xillari, galoidlangan uglevodorodlar qo`shilgan suv) moddalardir.

O`t o`chirgichlar uncha katta bo`lmagan yonish o`chog’ini yoki yong’inni boshlanish davrida o`chirish, uchun xizmat qiladi.

O`t o`chiruvchi vositalarni qo`llanish xiliga ko`ra quyidagilarga bo`linadi:

- ko`pikli (kimyoviy havo - mexanik aralashmali);

- gazli (uglekislotali, aerozolli va uglekislota-brometilli);

- kukunli, murakkab va boshqalar.

Mashg’ulot o`tkazish uchun o`t o`chirgichlarning quyidagi xillari qo`llaniladi:

OXP-10 (KKO`-10), OXVP - 10 (KXKO`-10), OP-1 (KO`-1), «Moment -2P», OP-10 (KO`-10A), OU-2 (UKO`-2), OU-5 (UKO`-5), OUB-3 (UKBO`-3), OUB-7 (UKBO`-7) va uning qirqimlari.

Havo – mexanik ko`pikni olinishini ko`rsatish va uning karraligini aniqlash (29-rasm ko`rsatilgan) qurilmada amalga oshiriladi. Ko`pik hosil qiluvchi aralashma uchun hajmi 5 l bo`lgan idish 5, ko`pik hosil qiluvchi modda sarfini ko`rsatuvchi o`lchov lineykali ko`rish oynagi 6, elektrodvigatel 9 bilan NSH turdagi nasos 8, shlang 10, ko`pik hosil qiluvchi moslama (nasadka) 1 va 500 l hajmli ko`pik uchun idish 2, orgsteklo (orgshisha) dan tayyorlanadi. Bu ishga OXVP-10 (KXKO`-10) o`t o`chirgichdan moslama (nasadka) qo`llaniladi. YOng’in o`chog’ida amaliy o`chirishni ko`rsatish, o`t o`chirgich OU-2 (UKO`-2) yordamida o`tkaziladi, uning zaryadi bir necha tajribaga (eksperimentga) etadi, tajriba (eksperiment) po`lat materiallardan payvandlangan 700x 700x200 mm o`lchamdagi maxsus yong’in kamerasida olib boriladi.


1-rasm. Havo-mexanik ko`pikni olish uchun tajriba qurilmasini sxemasi.
1-ko`pik hosil qiluvchi moslama (nasadka); 2- ko`pik uchun orgsteklo (orgshisha) dan boks (idish) ; 3- lyuk (qopqoq); 4-o`lchov lineykasi, 5- ko`pik hosil qiluvchi aralashma, modda uchun idish; 6- o`lchov lineykani ko`rish oynagi; 7- stanina (rama); 8- NSH (shesternali nasos); 9- elektro dvigatel’; 10- shlang; 11- jo`mrak.

Kamerada buraluvchi, mustahkam yotuvchi qopqoq mavjud bo`lib, o`t o`chirgich ishlamay qolgan hollarda yong’inni tezda (ekstren) bartaraf (o`chirish) etish uchun mo`ljallangan. Ishning bu qismi tajriba xonasidan tashqarida, binodan etarlicha uzoqlikda belgilangan masofadagi ochiq maydonchada o`tkaziladi.

O`t o`chirgichlarni ayrim xillari tuzilishini o`rganish.

Kimyoviy ko`pikli o`t o`chirgich OXP-10 (KKO`-10) va kimyoviy havo-ko`pikli o`t o`chirgich OXVP- 10 (KXKO`-10)ning tuzilishi va ishlash jarayoni bilan tanishamiz.

Turli xildagi materiallar, jumladan engil alangalanuvchi suyuqliklar yonganda o`chirish uchun qo`llaniladigan OXP- 10 (KKO`- 10) kimyoviy ko`pikli o`t o`chirgichni ishlashi, zaryaddagi ishqor va kislotaning o`zaro aralashishi natijasida ko`pikni hosil bo`lishiga asoslangan. Havo etarli bo`lmagan hollarda yonadigan moddalarni o`chirishda bunday o`t o`chirgichlardan foydalanish samarasizdir. Ularni kuchlanish ostidagi elektr qurilmalaridan chiqqan yong’inni o`chirishda, shuningdek ishqorli moddalarni o`chirishda ham qo`llash mumkin emas. O`t o`chirish samaradorligi, yonuvchi moddalarni himoyalash (izolyatsiyalash) va ko`pik pufakchalarini buzilishidan (yorilishidan) ajralib chiqadigan uglerod ikki oksidi SO₂ ning yordamida yonish zonasidagi kislorod kontsentratsiyasini kamaytirish orqali erishiladi.


a) OXP-10 (KKO`-10), o`t o`chirgichi:

1-qobiq; 2-dastak; 3-stakan; 4-klapan; 5-stakandan chiqish teshigi; 6-ishga tushirish dastagi; 7-shtok; 8-sachratgich; 9-tiraluvchi (zapornaya) membrana.

b) OXVP-10 (KXKO`-10) o`t o`chirgichi:

1-qobig’; 2-stakan; 3-klapan; 4-chiqish teshigi; 5-ishga tushirish dastasi; 6-to`siq membrana; 7-sachratgich; 8-havoni ejektrlovchi tuynuk; 9-ko`piklatuvchi moslamasini qobig’i; 10-setka (to`r).

v) OU-2 (UO`O`-2) o`t o`chirgichi:

1-ballon; 2-sifonli trubka (quvur) 3-saqlagich membrana; 4-klapan; 5-shtok; 6-ishga tushiruvchi moslama (kulisa); 7-ishga tushirgich dasta (richag); 8-halqali saqlagich, cheka; 9-kengaytirgich quvur (rastrub)

OXP- 10 (KKO`-10) o`t o`chirgichni konstruktsiyasi po`lat qobiq 1dan tashkil topgan bo`lib, unga zaryadni ishqorli qismi (8,5l) joylashgan. U (400g) gidrokarbonat natriyni NaNSO<sub>3</sub> suvli aralashmasi va (50g) soladkali ekstraktdan iborat bo`ladi. Ko`pikni turg’unligini oshirish uchun ishqorli qismiga ozroq miqdorda ko`pirtirgich qo`shiladi (RAS pastasi yoki karboksimetiltsellyuloza). Zaryadni kislotali qismi (450g) polietilenli stakanga joylashtirilgan bo`lib, sul’fat kislota N₂₍(SO₄), temir sul’fati Fe₂(SO₄)₃ va alyuminiy sul’fati Al₂(SO₄ )₃ aralashmasidan iborat bo`ladi. Ishlamaydigan (ishsiz) holatida zaryadni kislotali qismi stakanda klapan 4 bilan yopiq (bekitilgan), klapan shtok 7ga qotirilgan va stakanni o`yig’iga (o`rindig’iga) prujina bilan qisilgan. Klapan shtogini boshqa tomonidan (uchidan) ekstsentrik dastak 6 ga mahkamlangan. O`t o`chirgichni ishga tushirish uchun uning dastagi 6 ni yuqoriga burash va o`t o`chirgichni to`ntarish lozim.

Bunda shtok klapan 4 bilan birga siquvchi prujinani qisib, kallakka (golovkaga) tomon ko`chadi (siljiydi) va teshik 5 orqali zaryadni kislotali va ishqorli qismlarni birikishini ta`minlaydi. Reaktsiya natijasida ko`p miqdordagi uglerod ikki oksidi ajralib, aralashmani intensiv ko`piklantiradi va bunda bosim 0,1 MPa ga erishganda, tiraluvchi (zapornaya) membrana 9 ni yirtadi (yoradi) hamda sachratgich (sprisk) 8 orqala ko`pikni chiqarib yuboradi. Ko`pik hosil bo`lish karrali 6 ga teng, uning hajmi esa 43 l, ko`pikni otilish uzoqligi 6 m, ko`pikni chiqarib yuborish vaqti 60 sek. O`t o`chirgichdan foydalanish harorati +2<sup>o</sup>S dan +30<sup>o</sup> S gacha. O`t o`chirgich zaryadini ishqorli qismiga, muzlashga qarshilik ko`rsatuvchi etilenglikoli qo`shib, undan (-) minusli haroratda ham foydalanish mumkin.

OXVP-10 (KXKO`-10) Kimyoviy havo-ko`pikli o`t o`chirgichlarni konstruktsiyasi ham xuddi OXP-10 (KKO`-10) nikiga o`xshash bo`lib, faqatgina farqi shundan iboratki OXVP-10 (KXKO`-10) o`t o`chirgichlarni sachratgichiga ko`piklatuvchi moslama (nasadka) burab o`rnatiladi, u kimyoviy ko`pikni havo bilan aralashtiradi. OXVP-10 (KXKO`-10), o`t o`chirgichni ishchi zaryadi quyidagilardan tashkil topgan: a) ishqorli qism, unga (450g) gidrokarbonat natriy, ko`pik hosil qiluvchi PO- 1 (500sm³) va (8l) suv, b) (200 sm³) sul’fat kislotasini suvdagi eritmasi, zichligi 1,51 ga teng.

O`t o`chirgich OXVP-10 (KXKO`-10) ham xuddi OXP-10 (KKO` -10) o`t o`chirgichidek ishga tushiriladi. Ishqor va kislotali qismni aralashtirish natijasida hosil bo`lgan ko`pik, uglerod ikki oksidini, ortiqcha bosimi ta`sirida tiraluvchi (zapornaya) membrana 6 ni yirtadi (yoradi) va ko`piklatuvchi moslama 9 ga o`tadi. Sachratgich 7 orqali o`tib, u kichkina tomchilarga bo`linadi, moslama orkasidagi (teshik) 8 orqali havo muxitini so`rib, u bilan aralashadi, to`r 10 orqali siqiladi va tashqariga chiqarib yuboriladi. Ishlab chiqariladigan ko`pikni hajmi 500 l, otilish (struya) uzunligi 3-5 m, o`t o`chirgichni ishlash vaqtini davomiyligi 40-60 sek.

Endi uglekislotali o`t o`chirgichlar UKO`-2, (OU-2), UKO`-5 (OU-5) ni tuzilishi va ishlash printsipi bilan tanishamiz.

Uglekislotali o`t o`chirgichlar UKO`-2 (OU-2), UKO`-5 (OU-5); turli xildagi moddalar (havosiz holatda yonuvchi moddalardan tashqari) va 1000 V dan yuqori bo`lmagan kuchlanish ostidagi elektr qurilmalaridan chiqqan uncha katta bo`lmagan yong’inni o`chirish uchun mo`ljallangan va - 40dan +50^oS gacha bo`lgan oraliqdagi haroratlarda qo`llaniladi.

OU-2 (UO`O`-2), OU-5 (UO`O`-5) o`t o`chirgichlar qalin devorli po`lat ballondan tashkil topgan bo`lib, hajmlari 2l va 5l ga teng, uning bo`yniga sifonli quvur va kengaytirgich quvur (rastrub) bilan bekitgich kallagi burab mahkamlangan. Bekitgich kallakda 16-19 MPa gacha chidashga yaroqli hisoblangan (mo`ljallangan) saqlagich membrana o`rnatilgan.

O`t o`chigichni ishchi zaryadi sifatida 6,0 MPa bosim ostidagi suyultirilgan uglekislotali gazdan foydalaniladi.

O`t o`chirgichni ishga tushirish uchun 8-chi halqali saqlagich chekani torting, ishga tushirish dastasini bosing, U esa tiralish klapani 4ni ochadi. SHundan keyin uglerod ikki oksidi sifon quvur 2, kengaytiruvchi quvur 9 orqali o`tib, tashqariga harorati-78,5^oS da oq qorsimon massa holatida chiqarib tashlanadi.

Zaryadning o`t o`chiruvchanlik samaradorligi, yonish zonasida kislorodni aralashtirilgan kontsentratsiyasiga (havodagi uglerod ikki oksidini kontsentratsiyasi 30% dan kam bo`lmaganda yonish to`xtaydi) va uglerod ikki oksidini qattiq holatdan gaz holatiga o`tishida issiqlikni yutib, yonish o`chog’ida haroratni pasayishiga asoslangan.

O`t o`chirgichlar OU-2 (UO`O`-2) va OU-5 (UO`O`-5) da zaryadlarning massasi 1,4 va 3,5 kg. ni, zaryadning purkash uzunligi 1,5 va 4,5m ni, purkash vaqtining davomiyligi 15 sek. ni tashkil etadi.

Uglekislotali o`t o`chirgichlarni ishlatishda shuni esga tutish kerakki, uglerod ikki oksidi zaharli gaz, uning havodagi 10% li miqdori xavfli, 20% li miqdori esa insonni o`lishga olib keladi.