Yengil sanoat kurs ishi

3-rasm. Gemini yordamida chizilgan andaza. 
4-rasm. Plotter uskunasi. 

---

8 
4.TAYYORLO'V BO'LIMIDAGI JARAYONLARNI YORITISH. 
Model (lat. Modulus 
–
olchov, meyor) 
–
biror obekt yoki obektlar 
tizimining obrazi yoki namunasidir. 
Masalan, yerning modeli 
–
globus, osmon va undagi yulduzlar 
modeli 
–
planetariy ekrani, pasportdagi suratni shu pasport 
egasining modeli deyish mumkin. 
Insoniyatni farovon hayot shartsharoitlarini yaratish, tabiiy ofatlarni 
oldindan aniqlash muammolari qadimdan qiziqtirib kelgan. Shuning 
uchun ham insoniyat tashqi dunyoning turli hodisalarini organishi 
tabiiy holdir. 
Aniq fan sohasi mutaxassislari u yoki bu jarayonning faqat ularni 
qiziqtirgan xossalarinigina organadi. Masalan, geologlar yerning 
rivojlanish tarixini, yani qachon, qaerda va qanday hayvonlar 
yashaganligi, osimliklar osganligi, iqlim qanday ozgarganligini 
organadi. Bu ularga foydali qazilma konlarini topishlarida yordam 
beradi. Lekin ular yerda kishilik jamiyatining rivojlanish tarixini 
organishmaydi bu bilan tarixchilar shugullanadi. 
Atrofimizdagi dunyoni organish natijasida noaniq, va toliq bolmagan 
malumotlar olinishi mumkin. mumkin Lekin bu koinotga uchish, 
atom yadrosining sirini aniqlash, jamiyatning rivojlanish qonunlarini 
egallash va boshqalarga xalaqit etmaydi. Ular asosida 
organilayotgan hodisa va jarayonning modeli yaratiladi. Model 
ularning xususiyatlarini qadar tolaroq akslantirishi zarur. 
Modelning taqribiylik xarakteri turli korinishda namoyon bolishi 
mumkin. Masalan, tajriba otkazish mobaynida foydalaniladigan 
asboblarning aniqdigi olinayotgan natijaning aniqligiga tasir etadi. 
Modellashtirish 
–
bilish obektlari (fizik hodisa va jarayonlar) ni 
ularning modellari yordamida tadqiq, qilish mavjud predmet va 
hodisalarning modellarini yasash va organishdir. 
Modellash uslubidan hozirgi zamon fanida keng foydalanilmoqda. U 
ilmiy tadqiqot jarayonini yengillashtiradi, bazi hollarda esa 
murakkab obektlarni organishning yagona vositasiga aylanadi. 

---

9 
Mavhum obekt, olisda joylashgan obektlar, juda kichik hajmdagi 
obektlarni organishda modellashtirishning ahamiyati katta. 
Modellashtirish uslubidan fizika, astronomiya, biologiya, iqtisod 
fanlarida obektning faqat malum xususiyat va munosabatlarini 
aniqlashda ham foydalaniladi. 
Modellarni tanlash vositalariga qarab uni uch guruhga ajratish 
mumkin. Bular abstrakt, fizik va biologik guruhlar. 
Abstrakt modellar qatoriga. Matematik, matematik-mantiqiy va shu 
kabi modellar kiradi. Fizik modellar qatoriga kichiklashtirilgan 
maketlar, turli asbob va qurilmalar, trenajyorlar va shu kabilar 
kiritiladi. 
Modellarning mazmuni bilan qisqacha tanishib chiqamiz. 
1. Fizik model. Tekshirilayotgan jarayonning tabiati va geometrik 
tuzilishi asl nusxadagidek, ammo undan miqdor (olchami, tezligi, 
kolami) jixatidan farq qiladigan modellar, masalan, samolyot, kema, 
avtomobil, poyezd, GES va boshqalarning modellari fizik modelga 
misol boladi. 
2. Matematik modellar tirik organizmlarning tuzilishi, ozaro aloqasi, 
vazifasiga oid qonuniyatlarning matematik va mantiqiy-matematik 
tavsifidan iborat bolib, tajriba malumotlariga kora yoki mantiqiy 
asosda tuziladi, songra tajriba yoli bilan tekshirib koriladi. 
Biologik hodisalarning matematik modellarini kompyuterda organish 
tekshirilayotgan biologik jarayonning ozgarish xarakterini oldindan 
bilish imkonini beradi. Shuni takidlash kerakki, bunday jarayonlarni 
tajriba yoli bilan tashkil qilish va otkazish bazan juda qiyin kechadi. 
Matematik va matematik-mantiqiy modelning yaratilishi, 
takomillashishi va ulardan foydalanish matematik hamda nazariy 
biologiyaning rivojlanishiga qulay sharoit tugdiradi. 
3. Biologik model turli tirik obektlar va ularning qismlari 
–
molekula, 
hujayra, organizm va shu kabilarga xos biologik tuzilish, funksia va 
jarayonlarni modellashda qo`llaniladi. Biologiyada, asosan, uch xil 
modeldan foydalaniladi. Ular biologik, fizik va matematik 
modellardir. Biologik model - odam va hayvonlarda uchraydigan 

---

10 
malum bir holat yoki kasallikni laboratoriyada hayvonlarda sinab 
korish imkonini beradi. Bunda shu holat yoki kasallikning kelib 
chiqish mexanizmi, kechishi, oqibati kabilar tajriba asosida 
organiladi. Biologik modelda har xil usullar: genetik apparatga tasir 
qilish, mikroblar yuqtirish, bazi organlarni olib tashlash yoki ular 
faoliyati mahsuli bolgan garmonlarni kiritish va bosha usullar 
qollaniladi. Bunday modellarda genetika, fiziologiya, farmokologiya 
sohasidagi bilimlar tadqiq qilinadi. 
4. Fizik-kimyoviy modellar biologik tuzilish, funksiya yoki 
jarayonlarni fizik yoki kimyoviy vositalar bilan qaytadan hosil 
qilishdir. 
5. Iqtisodiy modellar taxminan XVIII asrdan qollanila boshlandi. 
F.Kenening "Iqtisodiy jadvallar"ida birinchi marta butun ijtimoiy 
takror ishlab chiqdrish jarayonining shakllanishini korsatishga 
harakat qilingan. 
Iqtisodiy tizimlarning turli faoliyat yonalishlarini organish uchun har 
xil modellardan foydalaniladi. Iqtisodiy taraqqiyotning eng umumiy 
qonuniyatlari xalq xojaligi modellari yordamida tekshiriladi. Turli 
murakkab korsatkichlar, jumladan, milliy daromad, ish bilan 
bandlik, istemol, jamgarmalar, investitsiya korsatkichlarining 
dinamikasi va nisbatini tahlil qilish, uni oldindan aytib berish uchun 
katta iqtisodiy modellar qollaniladi. Aniq xojalik vaziyatlarini 
tekshirishda kichik iqtisodiy tizimlardan, murakkab iqtisodiy 
tizimlarni tekshirishda, asosan, matematik modellardan 
foydalaniladi.
T
ajriba sexi ishlab chiqarishning asosiy sexlaridan biri bo‘lib, bu 
yerda quyidagi ishlar bajariladi: 1. Model yaratish va 
konstruksiyasini tuzish. 2. Model namunalarini tikish. 3. Andazalar 
tayyorlash. 4. Buyumga gazlama sarf normalarini aniqlash. 6. 
Gazlamalarning fizik-mexanik xususiyatlarini tekshirish. Bu ishlarni 
bajarish uchun sexda xodimlar quyidagi guruhlarga ajratilgan: 1. 
Modelchi-konstruktorlar guruhi. 2. Òexnologik guruh. 3. 
Normalovchilar guruhi. 4. Andazachilar guruhi. 

---

11 
5. Gazlamalarning fizik-mexanik xususiyatlarini aniqlash 
laboratoriyasi. Yangi modeldagi buyumning konstruksiyasini 
konstruktor tuzib chiqadi va konstruksiyani tekshirish maqsadida 
namuna tikiladi. Namuna tikish jarayonida konstruksiyaga 
o‘zgartirishlar kiritib boriladi. O‘zgart
irish kiritilgan konstruksiya 
bo‘yicha yana ikkinchi namuna tikiladi va ushbu jarayonda 
konstruksiya bo‘yicha etalon
-andaza tasdiqlanadi. Etalon andaza 
o‘rtacha o‘lcham
-
bo‘yga yaratilganligi uchun texnik
-konstruktor 
ushbu model tavsiya etilgan boshqa o‘lch
am-
bo‘ylarga ko‘paytiradi. 
Agar model modalar uyida yaratilgan bo‘lsa, unda tikuv korxonaning 
tajriba sexiga modelning namunasi, tavsiya etilgan hamma 
o‘lchambo‘ydagi andazalar hamda modelning texnik hujjati 
keltiriladi. Bunda konstruktor namuna va andazalarni texnik 
hujjatga solishtiradi. Andazalar qanchalik to‘g‘ri qilinganligini 
aniqlash maqsadida model namunasi tikiladi.