Yem-xashak yetishtirish agronomiya asoslari

Vitaminli va mineral ozuqalar
O ziq-ovqat  sanoati  chorvacvilik  uchun  A,Bj C,B2 >Д>Е  va  boshqa 
vitaminli  preparatlami  ishlab  chiqarmoqda.
Asosiy  ozuqa  unsurlari  bilan  bir  qatorda  mineral  tuzlar  ham  muhim 
rol  o'ynaydi.  Mineral  ozuqalar -   osh  tuzi,  bo‘r,  suyak  uni  va  bir  qator 
mikrounsurlardir.  Bu oziqlar asosiy oziqlarga qo‘shiladi.  M iqdori va turi 
mollarni yoshiga va  turiga qarab tanlanadi.
Ozuqalarga qo‘yiIgan talab.  Barcha turdagi ozuqalar umumiy  talabga 
javob berishi  lozim,  ya’ni:
-   tarkibida  hazm   b o'ladigan  oziq  m oddalarning  m iqdori  yuqori 
bo'lishi;
-  zaharli  va  zararli  moddalar m e’yoridan  oshmasligi;
-  ozuqaning rangi,  hidi har bir ozuqa  turiga mos bo'lishi;
-   ozuqaning  sifati  va  hazmlanishi  yuqori  bo'lishi;
-  uzoq muddat saqlanish xususiyatiga ega bo'lish kabi talablarga javob 
berishi  lozim.
Ozuqalarning sifati. Qishloq xo'jalik hayvonlari har xil azotli moddali 
o zu q a lar  bilan  boqiladi.  Y u q o rid a  ozuqa  tu rla ri  b ilan   tan ish d ik. 
Ozuqalarning  sifati,  to'yimliligi  uning  kimyoviy  tarkibiga  bog'liqdir. 
Ozuqa  tarkibi  suv  va  quruq m oddada  iborat.  Quruq m odda  organik va 
m ineral  m oddalardan  tashkil  topgan.  O rganik  m o d d a lard an   azotli 
m o ddalar  (oqsil,  am idlar),  azotsiz  m oddalar  (кагЬоп  suvlar,  yog‘), 
v ita m in la r  (А ,В ,С ,Д ,Е ),  m in e ra l  m o d d a la r,  m a k ro u n s u rla rd a n  
(C o,M g,N a,S ,P ,F),  m ikrounsur-lardan  (D,  Mn,  So,  Su,  Al)  tashkil 
to p g an .O zu q a  ta rk ib id a  m ineral  m o d d a lar  yetish m asa  h ay v o n lar 
mahsuldorligining  kamayishiga  olib  keladi.  H ayvonlar  uchun  kalsiy, 
fosfor, magniy, natriy, temir zarurdir. Ozuqalarning tarkibida bu unsurlar 
yetishmasa  ular  qo'shimcha  ravishda  beriladi.  Yem-xashak  ekinlarining 
tarkibida  kul  o 'rtach a  5  foiz  b o 'ladi.  Ildizmeva  va  tu gan ak   mevalar 
tarkibida  kalsiy  va  fosfor  kam   b o 'ladi,  kaliy  k o 'p ro q   b o 'lad i.  Azotli 
moddalar  yoki  xom  protein  oqsil  va  oqsilsiz  amidlardan  tashkil  topgan. 
Ozuqa turlariga qarab oqsil miqdori har xil bo'ladi.  D ukkakli ekinlardan 
tayyorlangan  ozuqalar  tarkibida  oqsil  ko 'p   bo'ladi,  donning  tarkibida 
25-30  foiz  go'sht,  qon  va  baliq unida  50-80  foiz  oqsil  bo'ladi.  Oqsilning 
sifati uning tarkibidagi tengi y o'q aminokislotalar  turiga bog'liq bo'ladi. 
Almashish mumkin bo'lmagan tengi y o 'q   aminokislotalar guruhiga lizin,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

trip to fa n ,  leytsin  va  b o sh q alar  kiradi.  Bu  am ino kislo talar  hayvon 
organizm ida  bo ‘lmaydi,  shuning  uchun  bu  m oddalar  yem-xashakda 
bo 'lish i  kerak,  aks  holda  m odda  alm ashinuvi  buziladi,  m ollarning 
mahsuldorligi pasayadi. Hayvonlaming oqsilga  bo‘lgan talabini har doim 
to ‘la  qondirish zarur.  Barcha  hayotiy jarayonlar oqsil  almashinuvi  bilan 
bevosita  bog‘langan.  A m idlar  -   oqsilning  parchalanishi  yoki  sintez 
b o ‘lishida  vujudga  keladigan  oraliq  m ahsulotdir.  K o‘kat,  silos  va 
ozuqabop ildizmevalar amidlarga boy. Yem-xashak ekinlarning tarkibida
0,1-6  foiz  b o ‘ladi.  H ayvon  organizm ida  y o ‘g ‘la r  quvvat  m anbai 
hisoblanadi.  Karbon  suvlari  oziq  turlarida  har  xil  bo‘ladi.  Oson  hazm 
bo‘ladigan  кагЬоп  suvlari  -   Kraxmal,  qand  hisoblanadi.  Kam  hazm 
bo'ladigan va sifatini pasaytiradigan karbon suvlaridan  to ‘qimani misol 
tariq a sid a  keltirish  m um kin.  O zuqa  tarkibida  to ‘qima  k o ‘p  b o 'lsa 
ozuqaning  sifati  pasayadi.  T o ‘qima  somonda,  dag‘al  oziqalarda  ko‘p 
bo'ladi.  Vitaminlar  oz  bo‘lsada  hayvon  uchun ju da  zarurdir.Vitaminlar 
yetishm asa  h ay v o n larn in g   m ahsuldorligi  p asay ad i,  sut,  g o ‘sht  va 
tuxum ning  sifati  yomonlashadi.  Vitaminlar  ayniqsa,  k o 'k at  tarkibida 
ko‘p  bo'ladi.
Yem-xashak  ekinlarning  kimyoviy  tarkibi  turli  faktorlarga  bog‘liq. 
M asalan,  o ‘simlikning  o ‘sish  va  rivojlanish  davriga,  organik  va  mineral 
o 'g 'itl a r g a ,  ekin  n av ig a,  ekish  m u d d a tig a ,  saq lash   sh a ro itig a  
b o ’g ‘liq dir.Y eM -x ash ak   e k in la ri  ilm iy  a so sla n g a n   zam on av iy 
texnologiyada yetishtirilsa va vaqtida yig‘ib olinsa, uning to ‘g‘ri saqlansa 
to'yimliligi  yaxshi bo'ladi.
O z u q a la rn in g   to 'y im lilig i  h a r  xil  u su ld a  an iq lan ish i  m um kin. 
Ozuqalaming sifati hozirgi vaqtda ozuqa birligi bilan baholanadi.  Ozuqa 
birligi  M D H   hududida  1922-yili  qabul  qilinib  shu  davrgacha  ishlab 
chiqarishga  va  ayrim  vaqtda  ilmiy  ishlarda  ham   qo'llanadi.  Bir  ozuqa 
birligi  1  kg  q u ru q   suli  d on inin g   to 'y im ligiga  tenglashtirilgan.  Bu 
ko 'rsatkich   bilan  har  xil  ekinlardan  olingan  hosilni  ozuqa  birligiga 
aylantirib  hisoblash  mumkin,  ratsion  tuzishda  qo'llaniladi,  yem-xashak 
tayyorlash rejasini tuzishda foydalaniladi.  H ar xil ekinlarning tarkibidagi 
ozuqa birligi maxsus  m a’lum otnomalarda mavjud. Ammo suli to'yimligi 
bo'yich a  barcha  ozuqalarning  to'yimliligini  aniqlash  usuli  bilan  to ‘la 
m a’lum otga  ega  bo'lish  mumkin  emas.  Shuning  uchun  kimyoviy  tahlil 
qilish  lozim.  Kimyoviy  tah lilda  alb atta,  oqsil,  y o'g ,  karbon  suvlari 
aniqlanadi. Zamonaviy ozuqa birligi -  bu quvvat  birligidir. Buni aniqlash
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun  oqsil,  yo‘g \   karbon  suvlari  quvvati  aniqlanadi  va  shunga  qarab 
o zu q a   quvvati  aniqlanadi.  O zuqalarning  kim yoviy  tarkibi  yuqori 
bo‘lsada,  hazm  bo'lishi  har  xil  bo'ladi.  Ozuqalarning  hazm  bo‘lishini 
va  to'yimliligini  oshirish  uchun  bir  nechta  tadbirlam i  o'tkazish  lozim:
-   yem-xashan  ekinlaming  yuqori  to ‘yimli  navlarini  yaratish;
-  ozuqalarning to‘yimliligini texnologik tadbirlar orqali  oshirish, to‘g‘ri 
saqlash;
-  seleksion ishlar,  yuqori  sifatli zotlami  tanlash;
-   biologik moddalardan  foydalanish.
NAZORAT SAVOLLARI
1.  Barcha ozuqa turlarining o ‘miga yagona ozuqa ishlab chiqarish
mumkinmi?
2. Ozuqa sifatini aniqlashda qanday usuldan foydalanilgan m a’qul?
3. Ozuqa birligi  qayerda ishlatiladi?
XASHAKI  DONLI  VA DON-DUKKAKLI EKINLAR