Yaxshi iqtisodchi bilishi shart bo’lgan iqtisodiy ta’limotlar

Uilyam Stafford Gaspar Skarrufi

Dastlabki merkantilizm buyuk geografik kashfiyotlardan oldin paydo bo‘ldi va XVI asming o‘rtalarigacha faol amal qilib keldi.Dastlabki merkantilizm “Bulyonizm” atamasi bilan ham nomlangan. Dastlabki merkantilizm “pul balansi” siyosatini olib borgan. Dastlabki merkantilistlar tashqi savdoda ijobiy saldoga erishish uchun quyidagilar maqsadga muvofiq, deb hisoblaganlar: - eksport qilinadigan tovarlarga maksimum yuqori baho o‘matishni;

• tovarlar importini har tomonlama cheklashni;
• mamlakatdan oltin va kumushning oqib chiqib ketishiga yo‘l qo‘ymaslikni.
• Bulyonizmning ko’zga ko’ringan vakillari Uilyam Stafford va Gaspar Skarrufilar hisoblanadi.

Keyingi merkantilizm XVI asming ikkinchi yarmidan XVII asrning ikkinchi yarmigacha bo'lgan davmi o‘z ichiga oladi. Bulyonistlarning “pul balansi” nazariyasi o’rniga yetuk merkantilistlar “savdo balansini “ taklif qildilar. Mazkur konsepsiya vakillari dastlabki merkantilistlami mamlakatdan tashqariga pul chiqarishni man etgani, importni haddan tashqari cheklagani uchun tanqid qildi. Yetuk merkantilizm vakillari aktiv savdo balansiga erishish uchun qator tavsiyalarni ilgari surdilar:

- tashqi bozorlami nisbatan arzon tovarlar sotish yo'li bilan egallash hamda bir mamlakat tovarini olib, boshqalariga uni qimmatiga sotish;

- mamlakatda faqat aktiv savdo balansini saqlab turgan holda, tovarlar importiga ruxsat etish (zeb-ziynat buyum-laridan tashqari);

- qulay savdo ishlarini amalga oshirish uchun oltin va kumushni chetga chiqarish, pirovard natijada mamlakatda ulaming massasini ko‘paytirish.

• Fiziokratizm. XVIII asrdagi fransuz iqtisodchilari, klassik siyosiy iqtisod vakillaridir. Fiziokratlar maktabi Fransiyada feodalizmdan kapitalizmga o‘tish davrida vujudga keldi. Bu tasodifiy holi emas edi. O‘sha davrda Fransiyada manufaktura ancha rivojlangan bo‘lsada, ammo mamlakat hali ham agrar holatda edi. milliy boylikning 2/3 qismi shu sohada yuzaga keltirilar edi. Qishloq xo‘jaligi ahvolini yaxshilash tadbirlari fiziokratlar tadqiqotlarining asosini tashkil etadi. Fransua Kene (1694-1774) fiziokratlar maktabining asoschisi hisoblanadi. F.Kene ouch sinfga ajratib ko‘rsatadi: unumli sinf, unumsiz sinf, mulkdorlar sinfi . A.Smit o‘z vaqtida: «fiziokratizm tizimi qartchalik nomukammal bo'lmasin, shu davrgacha chop etilgan iqtisodiy g‘oyalar ichida haqiqatga eng yaqini edi», - deb aytgan. Bu ta’limotning merkantilizmni inkor qilishi, mehnat bilan yer boylikning asosi ekanligini tan olishi, Fiziokratlaming boylik tezisi, ayniqsa, uni yaratishdagi mehnatning ahamiyati diqqatga sazovor: boylik bu jamiyat mehnati bilan har yili yaratilgan iste’mol qiymatlari yig‘indisidir. Bu tezis A.Smit tomonidan ham qabul qilingan.