Yashil iqtisodiyot

Jahonda atmosferaga chiqarilayotgan CO2 miqdori tarkibining
otzgarishi
2 rasm. IHTT mamlakatlarida elektroenergiya ishlab chiqarish manbalari tarkibi, 2019 y.2,
Бозор муносабатлари ривожланган мамлакатларда иқтисодиётни “яшил иқтисодиёт” тамойиллари асосида ривожиантиришга ўтказишнинг муҳим жиҳати янги технологиялар бўйича етакчи мавқейни сақлаб қолишга интилиш ҳисобланади. Саноатнинг экологик тармоқлари, экологик соф технологиялар ривожланган мамлакатлар иқтисодиётининг ажралмас қисмига айианиб бормоқда. Жаҳондаги экологик соф технологиялар бозорининг 1/3 қисми ЕИтфоки ҳиссасига тўғри келади. Халқаро патент ташкилоти маълумотиарига кўра, 2010-2019 йилларда тикланадиган энергия соҳасида олинган жами патентлар сони бўйича Япония, геотермал энергия соҳасида АҚШ, шамол энергияси бўйича эса Дания етакчилик қилмоқда
Бозор муносабатлари ривожланган мамлакатларда тикланадиган энергия манбаларини ўзлаштириш учун сарфланаётган инвестициялар бошқа қазиб чиқариладиган ёқилғи турларига сарфланган ивестицияларга нисбатан юқори даромдлиликка эга бўлиб бормоқда. Халқаро энергетика агентлиги ва Лондан империя коллежи мутахассислари тадқиқотларига кўра Германия ва Францияда тикланадиган энергия манбаларини ўзлаштириш учун беш йил ичида сарфланган инвестицияларнинг даромадлилик даражаси 178,7%ни ташкил этгани ҳолда, қазиб чиқариладиган ёқилғи турларига инвестицияларда ушбу кўрсаткич 20,7%га паст бўлган. Буюк Британияда “яшил энергетика”га йўналтирилган инвестицияларнинг даромадлилик даражаси 75,4%га, АҚШда 200,3% бўлгани ҳолда, анъанавий ёқилғи турларига сарфланган инвестицияларнинг даромадлилик даражасигамос равишда 8,8 ва 97,2%га тенг бўлган
Бозор муносабатлари ривожланган мамлакатларда иқтисодиётни “яшил иқтисодиёт” тамойиллари асосида ривожиантиришга ўтказишнинг муҳим жиҳати янги технологиялар бўйича етакчи мавқейни сақлаб қолишга интилиш ҳисобланади. Саноатнинг экологик тармоқлари, экологик соф технологиялар ривожланган мамлакатлар иқтисодиётининг ажралмас қисмига айианиб бормоқда. Жаҳондаги экологик соф технологиялар бозорининг 1/3 қисми Ел ҳиссасига тўғри келади. Халқаро патент ташкилоти маълумотиарига кўра, 2010-2019 йилларда тикланадиган энергия соҳасида олинган жами патентлар сони бўйича Япония, геотермал энергия соҳасида АҚШ, шамол энергияси бўйича эса Дания етакчилик қилмоқда

Mamlakat	Jami	Quyosh	Yoqilg‘i (biogaz, biomassa va b.)	Shamol	Geotermal
Yaponiya	9394	5360	3292	702	40
AQSh	6300	3876	1391	927	106
Germaniya	3684	1534	813	1309	28
Koreya Respublikasi	2695	1803	506	360	26
Xitoy	2659	1892	189	555	23
Daniya	1495	52	81	1358	4
Fransiya	1226	660	348	184	34
Buyuk Britaniya	709	208	271	218	12
Ispaniya	678	341	29	300	8
Italiya	509	316	57	123	13

АҚШда “яшил иқтисодиётга ўтиш борасида бирон-бир махсус дастур мавжуд эмас. Мамлакатда “яшил иқтисодиёт” соҳасининг ривожланишини ўрганишда дуч келиш рнумкин бўлган илк муаммо ушбу соҳага оид маълумотлами олишда мураккабликламинг мавжудлиги ҳисобланади. Чунки, АҚШ Конгресси томонидан 2013 йилда бюджет харажатларини қисқартириш чораиари доирасида “яшил” товарлар ва хизниатлар соҳасида маълумотлами йиғиш дастурларини молиялаштиришни бекор қилинганииги билан боғлиқ. Шу вақтдан бошлаб тадқиқотчилар “яшил иқтисодиёт” соҳасига оид эски маъҳимотлар асосида соҳанинг ривожианиш тенденцияларини прогнозлаштириш ёки “яшил” саноат кўрсаткичларини баҳолашнингянги усулларини ишлаб чиқишга ҳаракат қилишмоқда. Бошқа гуруҳ тадқиқотчилар эса АҚШ Энергетика вазирлиги ёки айрим штатлар томонидан тақдим этиладиган соф энергетика соҳасида яратилайcтган иш ўринлари тўғрисидаги маълумотларга асосланишмоқда. Ушбу маълумотлар
Лондон университет коллежи (Университй Cоллеге Лондон. УCЛ) тадқиқотчилари фикрича. агар АҚШ иқтисодий ўсиш суръатларини оширмоқчи бўлса, атроф муҳит муҳофазаси ва иқлим ўзгаришларига қарши курашиш харажатларини икки баравар кўпайтириши зарур. Бу харажатлар янги иш ўринлари ва даромадлами оширишга кўмаклашади. Муаллифлар юзлаб реал бизнес вакилларининг статистик кўрсаткичларига асосланган ҳолда АҚШда 9,5 млн. киши ёки иқтисодий фаол аҳолининг 4,0%и “яшил иқтисодиёт” тармоқларида банд эканлиги, ҳар йили 1,3 трлн. доллар ёки мамиакат ялпи ички маҳсулотининг 7,0% и миқдорида даромадга эга бўлишмоқда, деган хулосага келганлар
АҚШда “яшил иқтисодиёфъга ўтиш соҳасида улкан режалар амалга оширилиши белгиланган. Жумладан, 2035 йилга қадар мамлакатда ишлаб чиқарилаётган электроэнергиянинг 80%и “соф энергия” манбалари ҳисобидан шаклланиши зарур. “Соф энергия” манбалари дейилганда ядро материаллар, “софъ кўмир ва табиий газ, шамол ва қуёшдан фойдаланиш назарда тутилади. АҚШда энергия турлари уч гуруҳга ажратилади: анъанавий, тикланадиган ва яшил. Анъанавий ёқилғи турларига кўмир, атом, нефл, табиий газ, тикланадиган энергия манбаларига йирик гидростанциялар ва қаттиқ маиший чиқиндилар, яшил энергия манбаларига эса шамол, қуёш, биомасса, геотермал, биогаз ҳамда кичик гидростанциялар киради.
Муқобил энергия манбаиарини ўзлаштиришга сарфланаётган инвестицияиар учун 10% солиқ имтиёзи жорий этилди. Ушбу имтиёз 1984 йилгача амал қилиши зарур эди, аммо бу муддат бир неча марта узайтирилган. АҚШда муқобил энергетика соҳасини ривожлантиришдаги кcйинги қадам тикланадиган ёқилғи манбаиарини ўзлаштиришни қўллаб-қуwатлаш мақсадида ҳар КВт-соат учун 1,5 сент миқдорида солиқ имтиёзини бериш дастури ҳисобланади. 1992 йилда қабул қилинган Енергетика сиёсати тўғрисида”ги устун даражада муқобил энергетика технологияларини тижоратлаштиришга ва бозорларга кириб боришдаги тўсиқларни қисқартиришга йўнаитирилган эди.
Мазкур қонун муддати бир неча бор узайтирилиб, 2012 йилда муқобил энергетика соҳасини қўллаб-қувватлаш бўйича солиқ имтиёзлари кўпайгандан кейин ўз кучини йўқотди. 2005 йилда эса ҳукумат томонидан муқобил энергияни истеъмол қилиш минимуми тўғрисидаги қонун қабул қилинди. Ҳозирги вақтда АҚШ федерал ҳукумати электроэнергиянинг 7,5%ини шамол энергиясидан оиади
Глобал молиявий инқироз даврида қабул қилинган инқирозга қарши чоралар дастури АҚШда “яшил энергетикаънинг жадал ривожланишига жиддий туртки бўлди. Жумладан, 2009 йилда “Америка таъмириаш ва қайта инвестициялаш тўғрисида”ги қонунининг (Америcан Реинвестмент анд Реcоверй Аcт) қабул қилиниши мамлакатда муқобил энергетикани ривожлантириш борасида йирик ташаббуслардан бири ҳисобланади. Ушбу қонунга мувофиқ муқобил энергия манбаиарини ривожлантириш учун 1,6 млрд. доллар миқдорида маблаг1 ажратилди.
2013 йилда АҚШда иқлимни сақлаб қолиш бўйича ҳаракатлар режаси (УС Cлимате Аcтион План) ишлаб чиқилди. Ушбу режага мувофиқ 2020 йилга қадар муқобил энергетикани ривожлантириш ва CО2 миқдорини қисқартириш мақсадлари белгилаб олинди. Д.Трамп президентлиги даврида АҚШда “Барқарор ривожланиш мақсадлари -2030” ва Париж келишуви талабиарини қабул қиҳнаслик тенденцияси кучайиб бормоқда. АҚШда ҳозирга қадар Барқарор ривожланишнинг миллий стратегияси ишлаб чиқилмаган. Мамлакатда 2015 йилда “Барқарор ривожланиш соҳаси маълумотлари бўйича глобал ҳамкорлик” тармоқ ташкииоти (Глобал Партнершип фор Сустаинабле Девелопмент Дата) ташкил этилган бўлиб, 150 дан ортиқ бизнес вакиллари, ҳукумат органлари, жамоатчилик ташкилотлари ва тадқиқотчилар АҚШда Барқарор ривожланиш мақсадларига эришиш бўйича маълумотлар тўплаш биЖан шуғулланишади.
АҚШ иссиқхона газлари эмиссияси миқдори бўйича дунёда Хитойдан кейинги ўринни эгаллайди, нефть, табиий газнинг йирик истеъмолчиси ва импортёри ҳисобланади, АҚШ Елдан фарқли равишда паст углеродли иқтисодиётга ўтишда сезиларли ютуқларга эришмади АҚШ ҳукумати Копенгаген, Канкун келишувлари доирасида 2005-2020 йиларда атмосферага чиқарилаётган иссиқхона газлари миқдорини 17%гача, 2050 йилгақадар эса 83%га қадар қисқартириш тўғрисида баёнот беришига қарамасдан бу борада бирон-бир аниқ стратегик режа ёки федерал даражада соҳани тартибга солувчи меъёрий ҳужжатлар қабул қилинмаган. 1990-2019 йилларда жаҳон бўйича атмосферага чиқарилаётган жами CО2 миқдори таркибида АҚШнинг улуши 23,3%дан 14,5%га қадар қисқарганига қарамасдан ушбу газламинг абсолют миқдори деярли ўзгармасдан қолмоқда.
Шу билан бир вақтда АҚШдамуқобил энергия манбаларини ўзлаштириш жадал суръатларда ривожланмоқда. Жумладан, мамлакатда 1990-2019 йилларда ишлаб чиқарилган тикланадиган энергия миқдори 60,6 ТВт-соатдан 489,8 ТВт- соатгача ёки 8,1 мартага ошган
АҚШда 2019 йилда электроэнергия ишлаб чиқариш қувватлари таркибида муқобил энергия асосида ишлайдиган электростанциялар улуши 21,6%ни ташкии этгани ҳолда кўмирда ишлайдиган қувватлар улуши 23,0%дан 21,6%га қадар қисқарган. Мутахассислар фикрича, АҚШда “яшил энергетика” улуши ҳар йили ўртача л,0%га ўсиб бориб, 2022 йилгача марнлакатда ўматилган қуwатламингЪА қисми “Яшил энергетика” ҳиссасига тўғри келиши мумкин.
Юқорида қайд этилганидаэк АҚШда “яшил иқтисодиёфъга ўтиш борасида ягона миллий дастур мавжуд эмас. Марнлакатда “яшил энергетика”ни ривожлантиришнинг мақсадли кўрсаткичлари аксарият ҳолларда шлатиар даражасида ишлаб чиқилади ва амалиётга татбиқ этилади. Мисол учун, электроэнергия ишлаб чиқаришда тикланадиган энергия манбалари улушини Массачусе штатида 2030 йилга қадар 40,0%га, 2090 йилгача эса 90,0%га етказиш, шамолдан энергия олиш қувватларини 2027 йилгача 1,6 ГВт, 2035 йилга қадар эса яна қўшимча 1,6 ГВт га етказиш режаси мавжуд