Янгиланаётган Ўзбекистон: миллий тикланишдан – миллий юксалиш сари

SHAXSNING ASOSIY TIPLARI
Ayzenk insonlar haqida ma‟lumotlar olish uchun o„z-o„zini 
kuzatish, ekspert baholash, biografik ma‟lumotlar analizi, fizik 
va fiziologik parametrlar, shuningdek, ob‟ektiv psixologik testlar 
singari ko„plab metodlardan foydalangan. Olingan 
ma‟lumotlar shaxs strukturasini aniqlash uchun faktorli analizda 
qo„llanilgan. O„zining dastlabki tadqiqotlarida Ayzenk ikki 
asosiy tipni ajratgan – introversiya/ekstraversiya va 
neyrotizm/barqarorlik (ba‟zi holatlarda bu faktor 
beqarorlik/barqarorlik deb ham ataladi). SHaxsning bu ikki 
o„lchovi ortogonal bo„lib, ular statistik jihatdan bir-biriga 
bog„liq emas. SHunga muvofiq, insonlarni to„rt guruhga 
ajratish mumkin. Bunda shaxs o„zida yuqori yo quyi 
diapazondagi bir tip bilan yuqori yo quyi diapazondagi 
ikkinchi bir tip kombinatsiyasini namoyon etadi. Jadvalda 
ko„rsatilishicha, har qaysi tip bilan shaxs belgilarini izohlaydigan 
nomlar birlashtiriladi.
Bu 4 guruhni ko„rib chiqishda 2 ta narsani inobatga olish kerak. 
Birinchidan, ikkala masofa (diapazon) tiplari me‟yoriy 
taqsimotga ega, uzluksiz hisoblanadi va keng individual farqlar 
spektrini ko„rib chiqadi.Boeree C. G. G. Hans Eysenck 
/Personality Theories. PsychologyDepartment Shippensburg 
University. 1997. – Р.6 

---

 
 
Barqaror
 
Nevrotizm
 
Introvert
 
Xotirjam, muvozanatlashgan, 
ishonchli, nazorat qiluvchan, 
tinchliksevar, 
e‟tiborli, 
g„amxo„r, passiv
Kayfiyati tez o„zgaruvchan, 
xavotirlanuvchan, 
rigid, 
mulohazali, 
pessimist, 
mahdud, muloqotchan emas, 
indamas
Ekstravert
 
Lider, 
beg„am, 
quvnoq, 
ko„ngilchan, 
hozirjavob, 
muloqotchan, 
do„stliksevar, 
kirishimli
Jizzaki, xalovatsiz, agressiv, 
qo„zg„aluvchan, 
o„zgaruvchan, 
impulsiv, 
optimist, aktiv

---

Jadvaldan shuni ko„rish mumkin-ki, introvert va barqaror 
shaxslar, qonun-qoidalarga amal qiladigan, g„amxo„r va 
e‟tiborli insonlardir. Va aksincha, introvert va neyrotizm 
kombinatsiyasi individ xadda-harakatlarida xavotirlanish, 
pessimistik kayfiyat va mahdudlikka sabab bo„ladi. 
Ekstravert va barqaror shaxsning xulq-atvorida mehribonlik, 
ko„ngilchanlik va kirishimlilik ko„zga tashlanadi. Va nihoyat, 
ekstravert va neyrotizmga moyil shaxslarda agressiv xulq-
atvor, impulsivlik hamda tez qo„zg„aluvchanlik singari 
xususiyatlar namoyon bo„ladi. SHuni alohida ta‟kidlash 
kerak-ki, Ayzenk asosiy e‟tiborini individual farqlarga 
qaratgan. Demak, bu kombinatsiyalar ichida birini 
ikkinchisidan afzallik tarafi yo„q. Ularning har birini ijobiy va 
salbiy jihatlari mavjuddir. 
Keyinchalik Ayzenk o„z nazariyasiga shaxsni o„lchashdagi 
uchinchi tipni, ya‟ni 
psixotizm – Super-ego kuchi
ni kiritgan. 
Bu xususiyatga ega shaxslar egotsentrik, impulsiv, 
boshqalarga nisbatan befarq, jamiyat normalariga qarshilik 
qilishga moyil bo„ladi. Ular ko„pincha xavotirda bo„lishadi, 
insonlar bilan muloqotga kirishishga qiynalishadi va 
boshqalarga ko„ngilsizliklar olib kelishadi. Ayzenkning 
fikricha, psixotizm genetik xususiyatga ega bo„lib, bu holat 
ayollarga nisbatan erkaklarda ko„proq uchraydi. 
Boeree C. G. G. Hans Eysenck /Personality Theories. 
PsychologyDepartment Shippensburg University. 1997. – Р.7 

---