Yangi o’zbekistonning umidli yoshlari” 1(3)-son

O‘SIMLIK RESURSLARIDAN FOYDALANISH VA UNING 
EKOLOGIK OQIBATLARI 
 
Sh.Xalmatova
,
qishloq xo‘jalik fanlari nomzodi, dotsent, 
Sh.Mag‘ripov
, magistr,
J.Yoqubov
, talaba, 
Fargona davlat universiteti 
АNNОTАTSIYA
Ushbu mаqоlаdа o’simlik rеsuslаridаn sаmаrаli tеjаb tеrgаb fоydаlаnish хоzirgi 
kundа dоlzаrb mаvzulаrdаn biri ekаnligi. Ushbu nоqulаy ekоlоgik shаrоitlаrning tаrkib 
tопishi nаtijаsidа, yaylоvlvrning o’rmоnzоrlаr, to’qаyzоrlаr хаvf оstidа 
qоlmоqdа.O’simlik rеsurslаrdаn fоydаlаnish jаrаyonidа dоlzаrb muаmmоlаr, 
chunоnchi хo’jаlik vа mаishiy chiqindilаr bilаn iflоslаnishi, yaylоvlаrdа erоziyani 
kuchаyishi to’qаyzоrlаrning yuqоlib bоrishi, tоg’ yon bаg’irlаridа yaylоvlаrdа 
nоtug’ri fоydаlаnish vа bоshkа muаmmоlаr паydо bo’lаdi. 
Kаlit so’zlаr
: Irrigаtsiya erоziyasi, rеkultivаtsiya, fitоtsеnоzlаr, аgrоfitоtsеnоzlаr, 
ekоlоgik muаmmоlаr, tехnоgеn chiqindilаr, rеgiоnаl muаmmоlаr, shаmоl erоziyasi, 
tаbiаtni muҳоfаzа qilish,suv оmbоrlаri, dеfоlyatsiya, zаnjir, qаzilmа bоyliklаr. 
 
Annotation: 
This article discusses the fact that the efficient and economical use 
of plant resources is currently one of the relevant topics. As a result of these 
unfavorable environmental conditions, forests, groves and pastures remain in danger. 
In the process of using plant resources, urgent problems arise, such as pollution by 
agricultural and household waste, increased erosion on pastures, destruction of groves, 
improper use of pastures in the foothills and other problems. 
Keywords: 
Irrigation erosion, recultivation, phytocenoses, agrophytocenoses, 
environmental problems, technical waste, regional problems, wind erosion, nature 
conservation, reservoirs, defoliation, chain, fossil resources. 
Kishilik jamiyatining yangi taraqqiyot bosqichlariga qadam qo‘yishi ishlab
chiqarish kuchlarining muayyan darajada o‘sishiga ta’sir etgan. Inson yashash uchun 
oziq-ovqat yetishtirish va kiyim-kechak tayyorlash maqsadida ma’lum miqdorda turli 
tabiiy resurslardan foydalangan. Aholi soni kam bo‘lgan ibtidoiy jamiyat bosqichida 
tabiat, umuman olganda, inson ta’siri natijasida unchalik zarar ko‘rmagan. Keyingi 

---

134 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(3)-SON 
2022-YIL 28-APREL 
ijtimoiy-iqtisodiy boskichlarda odamning atrof-muhitga bo`lgan ta’sir miqiyosi 
asrdan asrga, XX asr o‘rtalariga kelib esa yildan-yilga orta borgan. 
Avvallari asosan tirik tabiat aziyat chekkan, chunki inson yashash uchun 
hayvonot dunyosi va o‘simliklardan foydalangan. Qazilma boyliklarning topilishi va 
ulardan keng miqiyosda foydalanishga o‘tilishi sanoat korxonalarining, keyinchalik 
esa rivojlangan sanoat tarmoqlarining vujudga kelishiga imkon yaratdi. Dehqonchilik 
yaylov chorvachiligi azaldan tarkib topgan, ular inson yashashi uchun eng zaruriy 
noz-ne’matlar manbai sifatida hozirga qadar ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Ana 
shu maqsadda yerlarni o‘zlashtirish, changalzorlarni qirqish evaziga dehqonchilik 
maydonlari kengaytirib borildi, juda katta plantatsiyalarda sug‘orish maydonlari 
dalalar vujudga keldi. 
Ishlab chiqarishning xususan, mahsulotlarining ko‘plab ishlab chiqarilishi, 
transport qurilish ishlarining keng miqyosda amalga oshirilishi, qishloq xo‘jalik 
mahsulotlarining iste’molchilarga ma’danlarni olinishi, sayyoramiz tabiatining barcha 
joylarda o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda. Bu, ekologik tangliklarning vujudga kelishi 
uchun shart-sharoit yaratmoqda. Bu o‘z navbatida, tabiatdagi muvozanatning 
buzilishiga sabab bo‘lmoqda bundan turli muammolarni keltirib chiqarmoqda. Tabiatni 
muhofaza qilish muammolarini ularning qamrab olish maydonlariga qarab dunyo 
miqiyosida regional va maxalliy tarkib topgan muammolarga ajratish mumkin. Yer 
shari miqiyosida tarkib topgan muammolar ayni paytda barcha insoniyatga tegishli 
bo‘lib, xamma davlatlarning birgalikda qo`rgan chora-tadbirlari natijasidagina bu 
muammolarni hal qilish mumkin, regional muammolar sayyoramizning ayrim yirik 
bo‘laklariga, maxalliy muammolar esa unchalik katta bo‘lmagan joylar (korxonalar, 
suv ombori) asosiy e’tibor sugorish maydonlari va hokazolarga xos. Binobarin, dunyo 
miqyosidagi (global), keyinchalik regional va lokal (mahalliy) muammolar yechimiga 
qaratilishi lozim. 
Atmosfera xavosining turli texnogen chiqindilar bilan haddan ziyod ko‘p 
ifloslanib borayotganligi dunyo miqyosidagi muammolardan biridir. Ishlab chiqarish 
jarayonida har yili milliardlab tonna turli xil moddalar atmosferaga qo‘shilmoqda. 
O‘rmonlarning yonishi , organik yoqilg‘ilarning ko‘plab yoqilishi, sanoat ishlab 
chiqarishi, transport harakati ifloslanishning asosiy manbalaridir. Miqdori yildan-yilga 
ortib borayotgan ushbu moddalarning ichida karbonat angidrid gazi asosiy o‘rin tutadi. 
Texnogen ifloslanish oqibatida yiliga atmosferaga 22 milliard tonnadan ortiq karbonat 
angidrid gazi ajralib chiqadi. Hisob-kitoblarga qaraganda keyingi asr davomida ushbu 
gazning miqdori 10-15% ga ko‘paygan. Karbonat angidrid gazi miqdorining quyi 
qatlamlarida havoning o‘rtacha harorati 2-4
0
ga ko‘tarilishi taxmin qilinmoqda.
Havo xarorati asosan ushbu gazning quyoshdan kelayotgan hayot uchun zararli 
qisqa to‘lqinli nurlarni qaytarib, ayni vaqtda yerdan qaytgan uzun to‘lqinli issiqlik 

---

135 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(3)-SON 
2022-YIL 28-APREL 
miqdorini tutib qolishi jarayonida ko‘tarilib ketadi. Ya’ni yer yuzasi ortiqcha isib, 
havoning harorati ko‘tarilib ketadi. 
Havo haroratining ko‘tarilib borishi, bir tomondan, inson yashishi uchun turli 
qiyinchiliklar tug‘dirsa, ikkinchi tomondan, Arktika va Antarktikadagi muzliklarning 
erishini tezlashtiradi. natijada okean sathining 26-165 sm gacha ko‘tarilishi taxmin 
qilinmoqda. Suv sathining ko‘tarilishi materiklarda ko‘plab materiklarda ko‘plab 
foydalanilayotgan yerlarning suv ostida qolishiga olib keladi. 
Atmosfera ozon qatlamining borgan sari kamayib borishi natijasida yuz berishi 
mumkin bo‘lgan noxush oqibatlarning oldini olish umumbashariyat oldida turgan 
ikkinchi muammodir.
Binobarin, ozon qatlamining freon (xlor, ftor, uglerod)lar tomonidan yemirilishi 
uning ul’trabinafsha nurlarni qaytarish qobiliyatini borgan sari kamaytiradi. Hozirgi 
vaqtda turli sanoat chiqindilarining atmosferaga to‘xtovsiz chiqarilishi XXI asr oxiriga 
borib ahvolning yana ham murakkablashuviga olib keladi. Albatta, ozon qatlamining 
shuncha miqdorga kamayib ketishi unchalik katta oqibatlarga olib kelmasligi mumkin, 
lekin o‘rtacha to‘lqindagi ultrabinafsha nurlarning yer yuzasiga kelishi ko‘payadi: 
o‘tkazilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, ushbu nurlar boshoqli ekinlarning 
(bug‘doy, sholi,appa) hamda kartoshka soyaning mahsuldorligiga salbiy ta’sir 
ko‘rsatadi, baliqlarning yashash sharoitlarini tezlashtiradi. 
Dunyo miqyosida muammolardan yana biri cho‘lu biyobonlarning ko‘payib 
borish jarayonlaridir.Olingan ma’lumotlarga qaraganda hozirda arid va yarim arid 
iqlim zonalarining 95% maydoni cho‘lga aylanish arafasida turibdi, ya’ni qishloq 
xo‘jalik ishlab chiqarishining tezkorlik bilan amalga oshirilishi o‘simlik va tuproq 
qoplamlarining tabiiy potensial imkoniyatlaridan bir necha baravar oshiqroq 
foydalanilishi natijasida ular mahsuldorligi kamayib bormoqda. Dexqonchilik 
qilinayotgan unumdor yerlar sho‘rlanib borayotganligi tufayli ularning hosildorligi 
kamayib, oddiy toshloq va qumloq tuproqlardan farqi qolmayapti. Yaylovlarda 
to‘xtovsiz mol boqilishi, buta va daraxtlar yoqilg‘i sifatida ayovsiz kesib 
tashlanayotganligi qumli maydonlar sahnini kengayishiga sabab bo‘lmoqda. 
O‘zbekiston tabiati g‘oyat rang-barang bo‘lgani kabi, uning o‘simlik dunyosi ham 
nihoyatda boydir. Darhaqiqat, O‘zbekistonda qumli gilli, toshloq, gipsli, soz tuproqli 
yerlar, sho‘rxok cho‘llar, tog‘ oldi past tekisliklari, adirlar past va o‘rtacha
balandlikdagi tog‘lar daryo vodiylari va tog‘ oldi botiqlarining mavjudligi o‘simlik 
olamining nihoyatda serob bo‘lishligining tabiiy omillaridir. 
Xo‘sh, hozir o‘simlik dunyosidan inson handay foydalanmoqda O‘zbekistonning 
davlat o‘rmon fondi 5,04 mln. gektarni tashkil qiladi. O‘rmon bilan 2.4 mln. gektar yer 
band, shundan tog‘lar daryo vodiylari va o‘rtacha balandlikdagi tog‘lar, nixoyat 
serviqor baland tog‘lar, daryo vodiylari va tog‘ oldi botiqlarining mavjudligi o‘simlik 
olamining nihoyatda serob fusunkor bo‘lishligining tabiiy omillaridir. 

---

136 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(3)-SON 
2022-YIL 28-APREL 
Kuchli shamolar, garmsel va defoliatsiya hamda eroziyaga qarshi kurashishning 
eng maqbul, samarador va arzon mablag‘ samarador va arzon mablag‘ sarflanadigan 
chorasi ihota daraxtzorlarini yaratishdir. Farg‘ona vodiysining markaziy va g‘arbiy 
rayonlarida Qarshi, Sherobod cho‘llarida markaziy va g‘arbiy yaratishdir. Farg‘ona 
vodiysining , Buxoro vohasida, Qizilqum va Orolbo‘yida kuchli (sekundiga 15-20 m 
va undan ham ortiq tezlik bilan shamollar sug’orma dexqonchilik va yaylov 
chorvachiligi uchun har yili ko‘plab talafot yetkazadi. Shamol ekinlarni payxon qilishi 
bilan birga tuproqning ustki qatlamidagi chirindiga boy qismini yalab ketadi (ba’zan 
10-15 sm ga kadar) yoki kum bilan ko‘mib yuboradi. Yozdagi garmsel esa g‘o‘za va 
boshqa ekinlarning bargini qovjiratib, gullarini to‘kib yuboradi. Shamollarning
halokati ta’sirida,garmsel va eroziyani oldini olishning oson usuli dala ixota 
daraxtzorlarini yaratishdir. To‘g‘ri tashkil qilingan ixotazorlar to‘xtatib qolishi yoki 
eng kam tezlikka qadar kamaytirish mumkin. Buning natijasida ekinzorlarga 
keltiradigan nomaqulub hodisaning to‘lig‘i ixotazorlar, shuningdek kulis usulida 
ekiladigan madaniy o‘simliklar xamda almashlab ekishni to‘liq tatbiq qilingan holda 
tashkil qilinsa, ularning samaradorligi yanada ortadi. 
O‘zbekiston voxalarini kanallar belbog‘i o‘rab olgan. Hayot bag‘ishlovchi mana 
shu kanallar tufayli vohalarga yozning jazirama chillasida qulay mikroiqlim vujudga 
keladi, paxtazorlar, sholi-bug‘doyzorlar, uzumzorlar, bog‘zorlarning noz-ne’matlari
kishilarga sahovatli meva-cheva, shira, ulashadi. Farg‘ona, Chirchik, Zarafshon, 
Xorazm vohalari qadimdan kanallar vodiysidir, xalq ushbu kanallar vujudga kelgandan 
beri yerlarda o‘troq hayot kechirmoqda. Kanal yoqalari odatda sersoya daraxtzorlar 
bilan qoplangan bo‘lishi kerakligini hamma yahshi tushunadi. Hisob-kitoblarga 
karaganda, O‘zbekistonda hozirda mavjud bo‘lgan 190 ming km. dan ortiq
kanallarining bor –yo‘g‘i 7 ming km.li kismi yoki 3,6% i daraxtzorlar bilan qoplangan. 
Katta Farg‘ona nomli, Malik va boshqa bir necha irrigatsiya tarmoqlarining ikki 
chekkasida suv bo‘yi so‘lim go‘shaga aylanadi, kishilar og‘ir mehnatdan so‘ng yaxshi 
dam oladilar Lekin ikki chekkasida birorta ham daraxt u yoqda tursin, buta 
ko‘rinmaydigan Qarshi, Janubiy Mirzacho‘l, Amu- Buxoro, Amu-Korakul. Sherobod 
va boshqa o‘nlab magistral kanallarning ikki chekkasi qamishzor, yulg‘inzor, botqoq, 
sho‘rxok bilan qoplangan.
Daraxtzorlardan iborat bo‘lgan kanal yoqalarida sizot suvlarining sathi kamida 2-
3 metrda yoki undan pastda yotadi, suv ifloslanmaydi, qum, tuz va boshqalar bilan 
bug‘lanmaydi, suvning kanal qirg‘oqlarini urib va o‘pirib ketish hodisalari olinadi, 
bug‘lanish miqdori ancha kamayadi. Kolaversa, mevali daraxtlardan inson uchun 
meva-cheva yetishtiriladi, qurilishbob daraxtlardan esa imoratlar uchun yog‘och 
material tayyorlash mumkin bo‘ladi. O‘zbekistonda bunday ishga loqaydlik bilan 
qarash natijasida irrigatsiya kanallarining ikki chekkasida mintaqa (agarda kanalda suv 
sarfi sekundiga 25 m
3
dan oshsa, qirg‘oqdan 100 metrli suvni muhofaza qiluvchi zona 

---

137 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(3)-SON 
2022-YIL 28-APREL 
ajratilishi lozim) daraxtzorlari haligacha hech bo‘lmaganda asosiy magistral 
kanallarning yoqalarida vujudga keltirilmagan.
O‘rta Osiyoning tekislik mintaqasida barcha daryo va soylarning qayirlari XX-
asrning ikkinchi yarmiga qadar quyuq to‘qayzorlar bilan band edi, to‘qay ko‘pincha 
turang‘il, tol, jiyda, yulg‘in kabi daraxt va butalardan iborat bo‘lib, ularda turli qushlar
(qirg‘ovul, bedana, yovvoyi kaptar va xokazolar), yovvoyi hayvonlar (yovvoyi 
cho‘chqa, tulki, kuyon, Buxoro bug‘usi, chiyabo‘ri), sudralib yuruvchi hayvonlar
yashardi. To‘qayzorlar, turli giyohlarga boy chorva mollarini boqishga qulay, chunki 
yozning issiq jaziramasi shuningdek yerlarda daraxtlarning ko‘pligi va suvning 
mavjudligi bu tufayli unchalik sezilmaydi. Daf’atan, XX- asrning oxirida ko‘plab 
to‘g‘on, suv omborlari qurilishi natijasida daryolarning suv rejimining tartibga 
solinishi, daryolarning qayirlaridagi to‘qayzorlarning ekologik sharoitlarini keskin 
o‘zgartirib yubordi, chunki o‘lkamizning tabiiy sharoitiga ko‘ra daryolar erta bahorda 
qorlarni tez erishi va yomg‘irlar suvi hisobiga toshib va yozda esa muzliklarning erishi 
tufayli to‘lib oqar edi. Shuning uchun qayir usti va ba’zan quyi terrasalar suv toshishi 
hisobiga zamin obi hayotga to‘yib olar va ba’zi pastkamliklar va botiqlar vujudga kelar 
edi. Buning ustiga daryolarning suv rejimi tartibga tushishi bilan bu xodisalarga 
barham berildi, endilikda daryolarning to‘lib oqishi har doim sodir bo‘lmayotir, 
binobarin qayirlarga ham suv chiqib bormayotir. Buning ustiga daryo suvlarining 
keyingi vaqtlarida turli kimyoviy zaharli ashyolar bilan ifloslanishi, minerallashuv 
darajasini oshib borishi to‘qay o‘simliklarini normal o‘sishiga salbiy tasir 
ko‘rsatmokda. Sizot suvlarning minerallashuvi 2-3 baravar oshib, tuproqda tuz 
to‘planmoqda.
Ushbu noqulay ekologik sharoitlarning tarkib topishi natijasida to‘qayzorlarning 
hayoti xavf ostida qolmoqda. Hozirgi vaqtga qadar yuqorida kursatilgan omillar va 
ularni qirqib, yangi yerlar ochilishi natijasida, ularning maydonlari qisqarib bormoqda.
Endilikda Chirchiq. Ohangaron, Qashqadaryo, Surxondaryo, Sirdaryo, 
Amudaryo, Zarafshon daryolarining yoqalaridagi noyob to‘qayzorlar deyarli yo‘qolib 
ketmokda, ba’zi joylarda esa bundan 20-30 yil burunroq ular izsiz yo‘qoldi. Sababi — 
yangi yerlarni o‘zlashtirish jarayonida to‘qayzorlar ayovsiz qirib tashlandi daryo 
yokasiga qadar ekila boshlandi va chigit daryo yoqasiga qadar ekila boshladi. 
Amudaryo mansabida katta-katta to‘qayzorlar mavjud. Bu yerda daraxt va 
butalardan iborat bo‘lgan to‘kayzorlarning maydonlari qisqarib borgan. Lekin 
Orolbo‘yida boshlangan cho‘llashish hodisasi tufayli bu maydon hozirda bir necha 
marta qisqardi. Yesbergen Shig‘anoq to‘qayining, Nazarxon to‘qayini, hammasi, 
Qulatov, Bezergen, Matniyoz to‘qayzorlari, Sho‘rtamboy tukayining asosiy kismi 
o‘zlashtirilib, sholi va boshka ekinlar ekila boshlandi. Qolgan to‘qaylarda (Erkindaryo, 
Kuxnadaryo, Gedey va boshkalar) suvsizlik tufayli, shuningdek yong‘in tushishi 
natijasida ancha zarar ko‘rdi. Baday to‘qayida ikki marta yong‘in chiqib, daraxtlarning 

---

138 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(3)-SON 
2022-YIL 28-APREL 
60—70% i kuydi, 731 gektar maydondagi to‘qay yo‘q qilindi. Ahvol shu zaylda davom 
eta bersa, Amudaryo mansabidagi barcha noyob to‘qayzorlardan yaqin orada asar ham 
qolmaydi, binobarin shu bilan birga bu jarayon natijasida barcha hayvonot olami ham 
katta aziyat chekadi. Albatta, bunga yo‘l qo‘ymaslik imkoniyatlarini izlash, tezda 
amaliy choralar ko‘rish hayot talabiga aylanmoqda. 
Ustyurt, Qizilqum, Qarshi, Forish, Karnob cho‘llari qorakul kuylari boqiladigan 
yaylovlar bo‘libgina qolmay, keyingi vaqtlarda bu yerlarda turli ma’danlar: gaz, neft 
oltin va boshqa noyob mineralogik xom ashyolar qazib olina boshlandi. Keng 
miqiyosda geologik-qidiruv ishlari, uzoq masofalarga cho‘zilgan quvurlari yotqizilishi 
katta magistral temir va avtomobil yo‘llari qurilishi, yangi sanoatlashgan shaharlar 
bunyod etilishi cho‘llarning avvalgi "tinch" hayotini buzdi. Yaylovlarning katta 
qismini suv bilan ta’minlanishi chorvachilikni barcha joylarida taraqalishiga acoc 
bo‘ldi. Biroq cho‘llarning ichkari qismlariga insonning tez-tez kirib borishi tufayli bu 
joylarda, cho‘llarning o‘simliklarning va hayvonot dunyosining ekologik muvozanati 
buzilmokda. Yangi konlarni topish maqsadida katta chuqurliklarga qadar burg‘ulash 
ishlarini amalga oshirish natijasida cho‘l o‘simliklari keng maydonlarda payhon 
qilinmoqda. Avtomobil ayniqsa, uch o‘qli og‘ir yuk tashuvchi avtomashinalarning 
duch kelgan joydan yo‘l solib haydalishi giyohlarning ezilib payhon bo‘lishi, shuning 
natijasida qumlarning uchib yurishi katta maydonlarda yuz bermoqda. Xozirda barxan 
qumlarining jami maydoni 1 mln. gektardan oshdi, shundan 200 ming gektar qismi 
sug‘oriladigan yerlar chegarasida vujudga kelgan. Bu jiddiy xavf bo‘lib, ularni tegishli 
chora-tadbirlar qo‘llash bilan to‘xtatib qolish zaruriyatga aylandi. 
Cho‘lda ko‘chib yuruvchi qumlarning vujudga kelishi, bir tomondan qo‘ylarning 
ilmiy asoslangan usulda boqishni tashkil qilishga xalal bersa, ta’minlamaslik ikkinchi 
tomondan, aholini yoqilg‘i bilan to‘la taminlanganlik tufayli sodir bo‘lmoqda. 
Qizilqumda, Qarshi cho‘lida aholi punktlari va quduqlar atrofida, hatto bir necha o‘n 
km. masofagacha rosmana o‘sgan saksovul, cherkez, qandimni uchratish amri mahol, 
chunki ular allaqachon yoqilg‘i sifatida foydalanish uchun qirqib ketilgan. Qizilqumda 
har bir xo‘jalik aholisi yiliga o‘rta hisobda 200-220 tonna atrofida saksovulni o‘tin qilib 
yoqadi, binobarin, bu yerdagi o‘nlab chorvador xo‘jaliklar har yili qanchadan-qancha 
saksovulni qirqib, o‘tin qilib yoqilishini xisoblab chikish qiyin emas. Shuning uchun 
ham cho‘lda yangi saksovulzorlarni keng miqyosda tez fursatlarda bunyod etish qiyin 
masala. 
Keyingi o‘n yillikda cho‘llarda ko‘chib yuruvchi qumlarni keng maydonlarda 
o‘simliklarni urug‘ini ekish bilan yangi saksovulzorlar, cherkezzorlar, qandimzorlar 
tashkil kilish tufayli to‘xtatib qolishga erishildi. Ushbu yo‘l bilan 120 ming gektar 
maydondagi barxanlar, shuningdek, mexanik usulni qo‘llash bilan 30 ming gektar 
maydonda qumlar harakati to‘xtatildi. Hozirda har yili kamida 40-45 ming gektar 
maydonda saksovul, cherkez, qandim va boshqa o‘simliklar urug’ini ekish bilan cho‘l 

---

139 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(3)-SON 
2022-YIL 28-APREL 
yaylovlarining mahsuldorligi ko‘paytirilmoqda. Bu borada Amu-Buxoro kanali bilan
Buxoro kanali bilan Buxoro vohasi oralig‘idagi katta maydonda eski vujudga kelgan 
barxanlar dengizni (Paykend degan joyda) hamda Buxoro to‘xtatish dolzarb sohasining 
janubi-g‘arbiy tomonida Qizilqum bilan tutash bo‘lgan qumliklarning harakatini ayni 
masaladir. Bu yerlarda mahsuldor yaylovlarning bunyod etilishi avvalo, Buxoro 
vohasini qum bosish xavfidan xalos qilsa, boshqa tomondan, katta maydonlarda yangi 
yaylovlar tashkil topar edi. 
Tog‘larda o‘rmonlarning ahamiyatini baholash naqadar qiyin, eroziya xodisasini, 
shuningdek sel, o‘pirilish, surilma, soylarda toshqin kabi bir necha falokatli 
jarayonlarning oldini olishda eng asosiy omil sifatida muxim ro’l o’ynaydi. O‘rmonlar 
yaylovlar va pichanzorlarning mahsuldor bo‘lishi uchun shart-sharoit yaratadi. 
qolaversa mevali meva-cheva, qurigan archalar esa o‘tin daraxtzorlar turli va qurilish 
materiali sifatida foydalaniladi. O‘rmon shuncha boy xosiyatga ega ekan uning 
maydonlarini tobora ko‘paytirish har birimiz sharafli ish deb bilishimiz lozimdir. 
Binobarin, o‘rmonlar respublikamizda tog‘larida bor-yo‘g‘i 2% maydonni 
egallaydi, bu raqam nihoyatda oz bo‘lib, tog‘larda eroziya, sel, surilma hodisalarining 
keng miqyosda sodir bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni unutmaslik kerakki, tog‘ yon
bag‘irlarida eng ko‘p yuvilish har gektar maydonda 525 tonnani tashkil qiladi. Shuning 
uchun ham tog‘lik zonada 85,0% maydon turli darajada eroziyaga uchragan. 
O‘zbekiston tog‘larida 1400-3000 metr oralig‘idagn 193,2 ming gektar maydon 
archazorlar o‘sadigan mintaqa hisoblanadi. Archalarni ko‘paytirish hozirga qadar eng 
qiyin masala edi, endilikda archa urug‘ini ekib ko‘paytirish tajribasi amalga 
oshirilmoqda. Bu borada o‘rmonchi mutaxassislar tomonidan kerakli tavsiyalar ishlab 
chiqildi. Shunga ko‘ra, har yili 250 gektar maydonga yosh nihollar ekilmoqda, biroq 
bu juda ham kam. Ish ko‘lamini kengaytirish uchun avvalo ko’chat yetishtirishni 
ko‘paytirish kerak. Tog‘ yon bag‘irlarida 800-2300 metr balandlikda yong‘oq va 
boshqa mevali o‘rmonlar mavjud. O‘zbekistonda yong‘oqzorlar, olmazorlar, 
nokzorlar, olchazorlari xandon pistazorlar ko‘proq maydonni tashkil qiladi. Tog‘ 
vodiylarida mevali daraxtzorlarni va archazorlar maydonlarini kengaytirib borish faqat 
o‘rmonchi mutaxassislarning ishigina bo‘lib qolmay, balki xar bir insonning, ayniqsa 
o‘sha yerdagi xo‘jalik mexnatkashlarining olijanob ishiga aylanmog‘i lozim. Chunki 
o‘rmonlarni saqlash va ular kengaytirish avvalambor tog‘liq, qolaversa, tog‘ oldi 
rayonlarining mutasaddi raxbarlari bog‘liq. Eng avvalo togliq joylardagi 
xonadonlarning barchasi mutasaddi raxbarlari va xo‘jaliklarning mexnatkashlariga 
tegishli miqdorda o‘tin, ko‘mir, gaz bilan ta’minlash eng muhim masala. Yoqilg‘ining 
yo‘qligi sababli maxalliy aholi o‘sib daraxtlarni qirqib, qishga o‘tin g‘amlab oladi. 
Olingan ma’lumotlarga qaraganda, Bo‘stonliq rayonida har bir xonadon har yili 
o‘rtacha yokish uchun 15-20m utin tayyorlaydi. Ugom-Chotqol zonasida yiliga 21 
ming m
3
daraxt va butalar qirqilmoqda. Keyingi 10 yil mobaynida bu joyda 

---

140 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(3)-SON 
2022-YIL 28-APREL 
archazorlarning 80% n qirqilib o’tin sifatida yoqildi. Umuman olganda, 
O‘zbekistonning tog‘lik zonalaridagi aholining sonini oshishi sababli tog‘larda keyingi 
50 yil mobaynida o‘rmonlarning 30% i yo‘qolib ketdi. Demak, tog‘lardagi o‘rmonlar 
maydonini kengaytirishdan avval ular bekorga qirqilib ketishining oldini olish zarurdir. 
O‘rta Osiyo o‘rmon xo‘jaligi ilmiy-tadqiqot instituti mutaxasislarining 
ma’lumotiga ko‘ra, O‘zbekistonda eroziya hodisalariga qarshi kurashish, kuchli 
darajada eroziyaga berilgan tog‘ yok bag‘irlarini bundan buyon yanadi uydim-chuqur 
bulib ketishining oldini olish, toshloq bo‘lib qolgan yon bag‘irlarda va uzoqlarda 
o‘simlik o‘sishi uchun qulay ekologik sharoitlar yaratish kerak. Buning uchun 
taxminan 160 ming gektar maydonda o‘rmon uchun yaratish kerak, shundan 45 ming 
gektar maydonda o‘rmonlarni sun’iy usulda, qolgan joylarda esa tabiiy usulda vujudga 
keltirish mumkin. Shuningdek, xo‘jalikning agroo‘rmon meliorativ fondida xuddi 
shunday toifadagi maydonlar 210 ming gektarni tashkil qiladi. Tog‘ yon bag‘irlarini 
terrasalash yo‘li bilan kamida 70 ming gektar maydonda yem-xashak yetishtirish 
mumkinligi aniqlandi. Bu hol tog‘ yon bag‘irlarida yangi yaylovlarni vujudga keltirish 
va mollar sonini oshirish imkonini beradi. 
O‘simlik resurslaridan foydalanish jarayonida dolzarb muammolar, chunonchi, 
yaylovlarning turli sabablarga ko‘ra kamayib borayotganligi, cho‘llarda ko‘chma 
qumlarning ko‘payib borayotganligi yaylovlarning neft mahsulotlari, xo’jalik va 
maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi, sizot suvlari sathi ko‘tarilishi tufayli yerlarning
zaharlanishi, yaylovlarning cho‘lga aylanishi, tog‘ oldi va tog‘ yaylovlarida 
eroziyaning kuchayishi, to‘qayzorlarning yo‘qolib borishi, tog‘ yon bag‘irlarida
yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish va daraxt, butalarni qirqish, pichan o‘rishni pala-
partish tashkil kilish tufayli surilma va sellarning keng miqyosda kuchayishi va boshqa 
muammolar paydo bo‘ldi. Vujudga kelayotgan muammolar zanjiri cho‘l, tog‘ oldi va 
tog‘lardagi yaylovlardan oqilona foydalanilmayotganligi, yaylovlarning 
mahsuldorligini barcha joylarda baravariga oshirilmayotganligidan darak beradi. 
Shuning uchun turli nomaqlub hodisalar yuz berib, buning natijasida yaylovlarning bir 
foydalanishdan chiqib qolmoqda yoki haddan tashqari kamayib ketmoqda. 
Ushbu muammolarni tez va to‘lig‘i bilan hal qilish avvalo yaylovlardan 
extiyojga yarasha foydalanishni tashkil qilish, yaylovlarga vaqti-vaqti bilan dam berib, 
ularni tiklanishiga imkoniyat yaratish, saksovul, cherkez, qandim, quyon suyak kabi , 
butalarni qirqilishini qat’iyan man etish, axolini o‘tin, ko‘mir, bilan ta’minlash, 
harakatdagi qum uyumlarini o‘simliklarini urug‘ini ekish bilan yoki turli mexanik, 
kimyoviy fizik usullarni bilan mustaxkamlash, shuningdsk, maydonlarda 
agrofitotsenozlar cho‘llarda avtomashinalarning harakatini tartibga solish, geologik-
kidiruv ishlari tugagandan burg‘ulash obyektlarida rekultivatsiya ishlarini olib borish, 
yerlarga o‘simliklar urug‘ini ekib, buzilgan yaylovlarni qayta tiklash ishlarini amalga 
oshirish kerak. Tog‘ oldi tog‘lik zonada avvalo yaylovlardan foydalanishni, darkor, 

---

141 
CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES
(CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. 
“YANGI O’ZBEKISTONNING UMIDLI YOSHLARI” 1(3)-SON 
2022-YIL 28-APREL 
yon bag‘irlar juda qiya bo‘lgan, ya’ni eroziyaga moyil bo‘lgan joylarda buta, yarimbuta 
daraxtlarni qirqishni butunlay to‘xtatish, mol boqish chegaralari mevali, mevasiz 
daraxt ko‘chatlarini ekishni, tashkil qilish archalar qirqilishiga chek qo‘yish 
yalangliklarda archaning nihollarini ekish bilan ularning maydonlarini yangi o‘rmonlar 
yaratish, shuningdek xandon pista, bodom, tog‘olcha,yong‘oqzorlani muxofaza qilish 
va tog‘ yon bag‘irlarida bog‘ maydonlarini kengaytirib zaruriy vazifa bo‘lmog‘i kerak. 
Tik yon bag‘irlarda surilma, eroziya, tuproq surilishi, o‘pirilish, sel kabi 
ofatlarning oldini olish uchun tegishli tashkiliy xo‘jalik agrotexnik o‘rmon-meliorativ 
va tadbirlarni barcha joylarda keng tatbiq qilish dasturini amalga oshirish uning asosiy 
ishiga aylanmog‘i kerak.