|
MUHAMMAD DIB
Jazoir fransuzzabon adabiyotining yana bir yetuk vakili Muhammad Dib 1920 yilda
Tlemsen shahrida tug‘ilib, nochorlikda yashadi. Uning kasbi jurnalist edi, o‘qituvchi bo‘lib
154
ishladi. 40-50 yillarda Dibning maqolalari nafaqat Jazoir, balki Fransiya va Shveysariya vaqtli
matbuotida ham e’lon qilib borilar edi.
Dib 1952 yilda ona shahri va o‘zining bolalik yillari o‘tgan muhitni tasvirlovchi «Katta
uy» nomli roman e’lon qildi. Bosh qahramon – Umar ismli bola sarguzashtlarida adib hayotidan
olingan o‘rinlar oz emas. Fransiyada XIX asr birinchi yarmida ta’sis etilgan Feneon nomidagi
adabiy mukofotga sazovor bo‘lgan bu roman yosh yozuvchini birdaniga mashhur qilib yubordi.
Umarning keyingi taqdiri «Yong‘in» (1954), «To‘quvchilik kasbi» (1957) romanlarida
tasvirlandi va bu uch asar «Jazoir» trilogiyasini tashkil etdi. «Jazoir» trilogiyasi, «Kafe»
to‘plamiga (1955) kirgan hikoyalar qashshoqlik va jaholat iskanjasida azob chekkan Jazoir xalqi
fojeasini, uning kolonial rejim sharoitida dahshatli ochlikda umr kechirganini haqqoniy
tasvirlaydi. Bu kitoblar rus tilida ham nashr etilgan.
«Jazoir» trilogiyasida Tlemsen shahrida yashagan bolaning mungli bolalik va o‘smirlik
yillari haqida hikoya qilinadi. Umar - qashshoqlik farzandi, u Parij ko‘chalarida izg‘ib yuradigan
Gavroshni (V.Gyugo) eslatadi.
Umar erta, o‘z yoshi uchun anchagina erta o‘zini o‘rab turgan dunyoni sinchiklab kuzatib
boradi, uning baland-pastlari ustida bosh qotiradi. Og‘ir turmush ana shunday erta uning ko‘zini
ochib qo‘yadi: ko‘pincha uylarida bir urvoq ham bo‘lmas, qashshoqlik joniga tekkan onasi esa
ba’zida alamini undan olardi. Bola xorijliklar nigohida faqat nafrat tuyg‘usini ko‘rar edi.
Mana, bolalik ham o‘tdi. Uni odamlar orasiga - to‘quvchilik sexiga ishga berishadi.
Ammo uning hayoti xuddi ilgarigidek dahshatli. Ba’zida Umar qalbini umidsizlik chulg‘ab olar,
ochlikdan o‘layotganlarni ko‘rganida ularga yordam berishdan ojiz ekanligini sezar, lekin bu
umidsizlik uning hayotga bo‘lgan intilishini, qalbidagi orzularini so‘ndirolmas edi. Umar
tabiatan kuchli shaxs, u tap tortmas, jangari, o‘z haqini qo‘ymaydigan odam. Buning sababi
yolg‘iz uning tabiatan hayotni sevishida ham emas. Umar - xalq o‘g‘loni, xalq uni kelajakka
ishonishga o‘rgatgan. Umar yoshligidanoq taqdirga tan berishdan bosh tortadi. «Hayotingni
garovga tikib bo‘lsa ham kurashdan qo‘l tortmaslik kerak», - deydi u.
Atigi 14 yoshga kirgan Umar hamma narsani ham tushunavermasdi. U qanday kurashish
kerakligini bilmasdi, ammo kimga qarshi kurashishni bilardi. Uning qalbida g‘urur tuyg‘usi
uyg‘onib bormoqda edi. Arablarni odam o‘rnida ko‘rmaganlari uchun u yevropaliklarni yomon
ko‘rardi. Ha, Umar ko‘pchilikning biri edi, u istisno emasdi, o‘z ahvolini idrok eta boshlagan 40-
yillardagi jazoirlikning tipi edi. Yozuvchi Umar obrazida trilogiyaning asosiy g‘oyasini
mujassamlantirishga, jazoirliklarning milliy ongi qanday o‘sib borgani, kelajakda bunday
yashash mumkin emasligini qanday idrok etganini ko‘rsatishga harakat qiladi.
Nasriy asarda milliy xarakterning tug‘ilishi jarayonini tasvirlash uchun yozuvchi G‘arbda
keng tarqalgan tavba romanlaridagi kitobiy jo‘n biografik tasvirdan qochadi. Shu yo‘l bilan u
«Jazoir»da milliy ongning uyg‘onishi xronikasini yaratadi, ikki chiziqli bayon yaratishga, bir
vaqtning o‘zida ham xalq taqdirini, ham alohida shaxs taqdirini uyg‘un holda ifodalashga
erishadi.
Dib romanlari jonli tasvirlangan personajlar bilan to‘la. Ularda kambag‘allar mahallasida
istiqomat qiladigan qator ayollar obrazlari ham, yangi zamonlar kelishini orzu qilgan Bni-
Bublenlik fallohlar ham, Jazoirning ertangi inqilobiy kunini o‘zida mujassamlashtiradigan
Hamid Siroj kabi kurashchilar ham, alpgavda Okash kabi ustaxonani tashlab mamlakat bo‘ylab
safarga chiqqan to‘quvchilar ham bor. Siroj yangi hayot kelishini biladi va uning uchun jangga
tayyor.
Dib tarixni bo‘yab ko‘rsatmaydi, xalqning fe’l-atvorini chiroyli qobiqqa o‘rab
tasvirlamaydi. U ziyrak realist sifatida qullikka solingan xalq chekkan kulfatlar xronikasini
yaratadi, ba’zan uning fojeali oqibatlarini ko‘rsatib beradi. Qashshoqlik odamlarni buzadi, ularni
o‘g‘irlikka, jinoyatga boshlaydi. Shunday bo‘lsa ham yozuvchi ochlik va qashshoqlikni
insoniyatning azaliy musibatlari va nosog‘lomliklari ramzi qilib ko‘rsatish darajasigacha past
ketmaydi. Gadoylar, xonavayron bo‘lgan dehqonlar hayotini tasvirlar ekan («To‘quvchilik
kasbi») yozuvchi asar qahramonlarida, o‘quvchida bu xo‘rlangan insonlarga nisbatan hamdardlik
155
tuyg‘usini uyg‘otadi, ularning insoniy g‘ururdan tashqari bor-budini shilib ketganlarga nisbatan
g‘azabini keltiradi.
«To‘quvchilik kasbi» Jazoirning yaqin o‘tmishini yoritgani bilan o‘quvchiga hozirgi
kunni yaxshiroq tushunishga, jazoirliklar qanday qilib tish-tirnog‘igacha qurollangan «madaniyat
tarqatuvchila»ga qarshi besh yillik urush yukini yelkalarida ko‘tarib chiqqanlarini idrok etishga,
yuz minglab fallohlar va to‘quvchilar nega qo‘llariga qurol olganlarini bilib olishga yordam
beradi.
O‘quvchilar Umarni milliy ozodlik kurashchilari orasida ko‘rarmikanlar? Shunday bo‘lsa
kerak. Muhammad Dib o‘quvchilarga murojaat qilib aytgan edi: «Agar qachonlardir o‘ylab
yurgan asarlarimni yozishga muvaffaq bo‘lsam, unda albatta Umar ishtirok etadi. Mening ilk
asarlarimning yosh qahramoni, endilikda ulg‘aygan, voyaga yetgan. U endi tajribali,
mustamlakachilarga qarshi kurashga ko‘tarilgan xalq oldida turgan muammolarni yaxshi
tushunadi. Umar ishchi bo‘ldi, faol xarakatchan, jasur kishiga aylandi.»
Do'stlaringiz bilan baham: |
