Yangi davr arab adabiyoti

I BOB 
ARAB MAMLAKATLARIDA MA’RIFATPARVARLIK DAVRI  
(1800-1880y.) 
XIX  asr  boshlarida  siyosiy,  iqtisodiy  va  madaniy  jihatdan  arab  mamlakatlari  ichida 
rivojlanganlari Misr va Suriya edi. 
Yevropa ta’siri, iqtisodiy rivojlanish yo‘liga kirish bu davrning eng muhim xususiyatidir. 
Bu  jarayon,  o‘z  navbatida,  sinfiy  ziddiyatlarning  keskinlashuvi,  ozodlik  harakatlarining  o‘sishi, 
ma’naviy  hayotdagi  ma’lum  siljishlar  bilan  bog‘liq  edi.  Arablar  bu  davrni  «An-Nahda» 
(«Uyg‘onish») deb ataydilar. 
Arab  «Uyg‘onish»i  Yevropa  Renessansining  sinonimi  emas.  Bu  o‘rinda  so‘z,  avvalo, 
arablarning siyosiy, iqtisodiy va madaniy sohalaridagi shon-shuhrati va qudratini tiklash haqida 
ketayapti. 
«An-Nahda» mafkurachilari uyg‘onishning asosiy yo‘li xalqning asriy qoloqligini yengib 
o‘tish, ma’rifatni keng targ‘ib etish, diniy ixtilof va bid’atlarni yo‘qotish, shuningdek, iqtisodiy 
islohatlarda deb bildilar. 
Ammo  bu  jarayonning  boshqa  tomoni —  Yevropa  sivilizatsiyasi,  fani,  adabiyoti 
yutuqlarini  o‘zlashtirish  masalasi  ham  bor  edi.  Arab  ma’rifatparvarlik  tafakkuri  asosi  bo‘lgan 
madaniy an’analar sintezi ana shu tarzda yuzaga kelgan edi. 
Misr va Suriyada XIX asr oxiri, XX asr boshlarida feodal qoloqligidan qutilish, ijtimoiy 
munosabatlarning  yangi  shakllarini  o‘rnatish  taqozosi  bilan  Yevropa  sarmoyasiga  qaramlikka 
qarshi  kurash  fojeali  ravishda  mamlakatning  ingliz  istilosi  bilan  yakunlagan  Orabi-poshsho 
qo‘zg‘oloni  (1881-1882y.),  «Osiyo  uyg‘onish»  davridagi  ozodlik  harakatining  yangi  bosqichi, 
Misr  va  Suriyada  ilk  mulkdorlar  siyosiy  partiyalarining  tashkil  topishi,  1908  yildagi  «Yosh 
turklar»  inqilobi  kabi  arab  mamlakatlari  hayotidagi  muhim  voqea  va  o‘zgarishlar  arablarning 
milliy uyg‘onishi uchun muhim omil bo‘ldi. 
Fanda  qabul  qilingan  an’analarga  binoan  «Renessans»  atamasi  Mumtoz  o‘tmish  davrini 
qayta tiklash ma’nosini anglatadi. Bu istiloh mana shu ma’noda Italiyada 14-15 asrlarda paydo 
bo‘lgan. Keyingi davrlarda bu atama nafaqat qadimgi yunon madaniyatining qayta tiklanishini, 
balki  ayrim  sharq  mamlakatlarida  yoki  umuman  Sharqda  qadimgi  madaniyatni  qayta  tiklash 
ma’nosida tobora ko‘proq ishlatilmoqda. Ba’zi hollarda  «uyg‘onish» atamasi umumiy ravishda 
madaniy  ko‘tarilish  ma’nosida  va  nihoyat,  maxsus  ma’noda  o‘rta  asrlar  va  yangi  davrni  o‘zaro 
bog‘lab turadigan zamon madaniyati atamasi sifatida qo‘llanmoqda. 
Akademik  N. Konradning  fikricha  «Uyg‘onish»  («Renessans»)  Yevropa  uchungina  xos 
bo‘lmay, buyuk sivilizatsiyaga mansub xalqlar tarixiy taraqqiyotining ma’lum bosqichida yuzaga 
keladigan umumiy qonuniyatdir. 
Misr va Suriyaning ilg‘or mutafakkirlari va siyosiy arboblari Yevropa ma’rifatparvarlari 
singari,  rasionalizm  tamoyillariga  asosan  arab  dunyosining  turmush  tarzini,  xulqi  atvori  va 
odatlarini,  oilaviy  munosabatlari,  tashqi  siyosati,  davlat  muassasalari,  dinni  tanqid  qiladilar  va 
rasionalizm asosida qayta ko‘rib chiqishga chaqiradilar. 
“Musulmon  modernizmi”  nomi  bilan  mashhur  bo‘lgan  diniy  oqim  arab  mamlakatlari 
ijtimoiy  hayotida  muhim  rol  o‘ynadi.  Islomda  XIX  asr  tarixiy  taraqqiyoti  yuzaga  keltirgan  tub 
o‘zgarish yetilib kelayotgan edi. 
O‘rta  asrlarda  shakllangan  ortodoksal  musulmon  huquqiy  maktablari  allaqachonlar 
eskirib bo‘lgan, XIX asr ehtiyojlari va intilishlariga mos kelmas edi. 
Islomni  yangilash  harakati asoschisi  70-yillarda  Misrda  yashagan  mashhur  afg‘on  olimi 
va  siyosiy  arbobi  Jamoliddin  al-Afg‘oniy  (1839-1897y.)  edi.  U  musulmon  xalqlarni  Yevropa 
aralashuvidan xoli bo‘lgan yagona xalifalikka birlashtirish g‘oyasini targ‘ib etardi. Bu esa, uning 
aqidasicha, zamonaviy islomni ehtiyojlarga moslashtirishni talab qilardi. 
 Ana  shunda  musulmonlar  bidatlardan  xoli  bo‘lib,  aqlu  zakovatlarini  bilim  nurlari bilan 
yoritadilar va o‘z mustaqil tartiblarini joriy qiladilar. Islomni zamonaviylashtirish g‘oyasini «al-
Azhar»dagi  shayx  Muhammad  Abduh  boshliq  taraqqiyparvar  ilohiyot  olimlari  qo‘llab-
quvvatladilar. 

---

 
6 
Modernistlar islom barcha xalqlar, davrlar va madaniy sharoitlarga mos keladigan dunyo 
dini,  u  zamonaviy  madaniyatga  zid  bo‘ladigan  qusurlardan  xoli,  degan  aqidaga  suyanar  edilar. 
Ular Qur’ondan ijtimoiy taraqqiyot uchun asos bo‘ladigan o‘rinlarni topdilar. 
Jumladan,  Muhammad  Abduh  Qur’onda  zikr  qilingan  ko‘p  xotinlik  odati  aslida  Olloh 
tomonidan tavsiya qilinmaganini isbotlashga harakat qildi. Bunga Qur’onning to‘rt xotin olishga 
ruxsat  beruvchi  oyatdan  keyin  «Agar  adolatli  bo‘laolmaslikdan  qo‘rqsangiz,  unda  bittasiga 
(uylaning)» oyati kelishini dalil qilib ko‘rsatdi. 
Modernistlar  islom  dini  milliy-ozodlik  kurashiga  ham  yo‘l  berishini  ko‘rsatdilar.  Shayx 
al-Kavokibiy  tavhid  kalimasi  «Lo  iloha  illaloh»ning  mohiyatini  sharhlab,  odamlar  Xudodan 
boshqa  hech  kimga  bo‘ysunmasliklari  kerak,  ular  shaxsni  ozodlikdan  mahrum  etuvchi  va 
tobelikni talab qiluvchilarga qarshi kurashishlari lozim, degan fikrni ko‘tarib chiqdi. Bu g‘oyani 
u  «Al-Muayyad»  («Xudo  yorlaqagan»)  ro‘znomasi  va  «Al-Manor»  («Mayoq)»  majallasi  kabi 
maxsus matbuot organlari orqali targ‘ib etdi. 
Islomdagi  yangilanish  adabiyotda  ham  o‘z  aksini  topdi.  Yangi  ta’limotga  suyangan 
publisistlar  arablarga  tarixiy  xizmatlarini  eslatgan  holda,  ijtimoiy  o‘zgarishlar,  siyosiy  ozodlik 
uchun  kurashdilar.  Bu  g‘oyalar  nasr  va  dramaturgiyada  tarixiy  roman,  tarixiy  tragediya 
janrlarining  yuzaga  kelishiga  sabab  bo‘ldi,  she’riyatda  ham  tarixiy  va  vatanparvarlik  mavzulari 
kuylandi, shoirlar arablar va islomning o‘tmishdagi shuhratini madh etdilar. 
Misr.  Misrdagi  uyg‘onish  jarayoniga  Napoleonning  (1798–1801y.)  ekspedisiyasi  turtki 
bo‘ldi. Mamlakatdagi mavqeini mustahkamlash niyatida fransuzlar Qohirada (1800y) arab tilida 
ro‘znoma  nashr  etdilar,  ommaga  mo‘ljallangan  qiroatxona  ochildi.  Napoleon  Misrda  ilmiy 
institut va tipografiyaga asos soldi. Misrda maorif ravnaqiga islohatchi hukmdor Muhammad Ali 
(1805-1849)  sezilarli  hissa  qo‘shdi.  Uning  hukmronligida  Misr  va  G‘arbiy  Yevropa  o‘rtasida 
madaniy aloqalar rang-barang shakllarda rivoj topdi. Uning davrida birinchi davlat umumta’lim 
maktablari,  shuningdek,  Rifa  at-Taxtaviy  (1801-1873)  boshchiligida  tarjimonlar  tayyorlovchi 
chet  tillari  maktabi  ochildi.  Milliy  kadrlar  tayyorlash  uchun  Muhammad  Ali  1825  yilda 
Fransiyaga ilk bor 46 nafar yosh yigitni texnik va harbiy fanlardan ta’lim olish uchun yubordi. 
Tarjimonlar  tayyorlovchi  maktab  direktori  «al-Azhar»  shayxi  Rifa  at-Taxtaviy  ham 
Muhammad  Ali  tomonidan  Fransiyaga  jo‘natilgan  edi.  Sayohat  taasurotlarini  u  «Parij  haqidagi 
rezyume» kitobida bayon etdi. 
Bu kitobda muallif V. Skott, Russo, Rasin asarlarini o‘qib olgan taasurotlari haqida fikr 
yuritadi.  At-Taxtaviy  maktabini  bitirgan  o‘quvchilar  bir  qancha  ilmiy  va  harbiy  adabiyotlarni 
arab tiliga tarjima qildilar. 
Livan.  XIX  asr  o‘rtalarida  Livan  ham  Misr  singari  yangi  adabiyotning  vujudga  kelish 
markaziga  aylandi.  XIX  asrning  40-60  yillarida  Livanda  feodalizm  negizlari  kurashi  tezlashdi, 
shahar  va  qishloqda  kapitalistik  munosabatlar  shiddat  bilan  o‘sdi,  ingliz  va  fransuz 
mustamlakachilarining siyosiy va iqtisodiy jihatdan mamlakatga kirib kelishi kuchaydi. 
Livan  ma’rifatparvarligi  boshida  ikki  shaxs:  Nasif  al-Yazijiy  (1800-1871)  va  Butrus  al-
Bo‘stoniy (1819-1883) turgan edilar.  
Nasif al-Yazijiyning kitobga mehri barvaqt uyg‘ondi. O‘smirlik chog‘idayoq u Qur’onni, 
al-Mutanabbiy  devonini  yod  bilardi.  Nasif  al-Yazijiy  Bayrutda  yozuvchilik  va  muallimlik 
faoliyati bilan shug‘ullandi, grammatika, poetika, mantiq bo‘yicha kator darsliklar yaratdi. Shoir 
sifatida  u  al-Mutanabbiy  ta’sirida  bo‘ldi,  umr  bo‘yi  uning  asarlarini  sharhlash  uchun  material 
yig‘di. 
Sharqda va Yevropada al-Yazijiy «maqoma» adabiy janrining so‘nggi yirik vakili sifatida 
shuhrat qozondi. U hozir ham mashhur bo‘lgan «Majma ul-bahrayn» («Ikki dengiz qo‘shilishi») 
maqomalar  to‘plamining  muallifidir.  Bu  to‘plam  filologik  jihatdangina  emas,  etnografik 
materialga boyligi bilan ham diqqatni jalb qilgan edi. Konservativ dunyoqarash egasi bo‘lganiga 
qaramay (unga Yevropa ta’siri begona edi) al-Yazijiy yangi arab adabiyotining yuzaga kelishiga 
ulkan ta’sir ko‘rsatdi. O‘z she’rlari va maqomalari bilan ko‘hna «al-arabiyya la tatanasar» («arab 
tilini  nasroniylashtirish  mumkin  emas»)  tamoyili  eskirganini  anglatdi.  Uningcha  har  bir  arab 

---

 
7 
tilida  so‘zlashuvchi  nasoro  (masihiy),  arab  millati  vakili  sifatida  o‘z  vatanining  yangilatishda 
ishtirok etishi lozim. 
Butrus  al-Bo‘stoniy  xam  Livanda  tug‘ildi,  Amerika  maktabida  tahsil  oldi.  1863  yilda  u 
Bayrutda milliy maktab («al-madrasa al-vataniya») ochdi.  Bu maktabning maqsadi ta’limni din 
va chet el ta’siridan xalos qilish edi. Garchi milliy maktab uzoq yashamagan bo‘lsa ham (u 1876 
yilda  yopilgan)  bu  o‘quv  maskani  arab  madaniyatining  ko‘pgina  arboblarini  tarbiyalab 
yetishtirdi. Gomer «Iliada»sining arabcha tarjimasi muallifi Sulaymon al-Bo‘stoniy, arab tilining 
izohli  lug‘ati  «Muhit  al-muhit»  («Okean  okeani»),  yevropacha  andoza  bilan  tuzilgan,  barcha 
fanlar  bo‘yicha  materiallarni  qamrab  olgan  ko‘p  jildlik  arab  qomusi  «Doirat  al-maorif» 
(«Bilimlar doirasi») muallifi al-Bo‘stoniylar shular jumlasidandir. 1870 yildan boshlab Butrus al-
Bo‘stoniy  Bayrutda  ilm-fanni  targ‘ib  etuvchi,  badiiy  adabiyot  masalalariga  ko‘p  o‘rin  ajratgan 
«al-Janna» («Jannat») gazetasini, «al-Jinon» («Jannatlar») jurnalini nashr eta boshladi. 
Suriya.  Suriyada  ham  xuddi  Misr  va  Livandagidek,  yangi  arab  adabiyotining 
boshlang‘ich davri ma’rifatparvarlik ruhida edi. XIX asr oxirida Suriyadagi madaniy saviya xiyla 
tuban  bo‘lgan.  Usmonli  hukmdorlari  arablarni  turklashtirish  siyosatini  olib  borar,  milliy 
madaniyat  rivojiga  to‘sqinlik  qilardilar.  Suriya  ma’rifatparvarlari,  birinchi  navbatda,  madaniy 
merosni qayta tiklash, arab adabiyoti va matbuotini rivojlantirish, arab milliy maktabini yaratish 
va rivojlantirish, milliy ziyoli kadrlarni tarbiyalashga intildilar. 
Suriya  ma’rifatparvari  Fransis  Marrashning  «Kiffat  al-mizan»  («Torozi  pallasi»)  asari 
diqqatga  sazovor.  Kitobda  arab  jamiyatining  kayta  tug‘ilishi  tamoyili  va  g‘oyalari  ramziy 
shaklda  bayon  qilingan.  Marrash  fransuz  ma’rifatparvarlari,  jumladan  Russo  g‘oyalarining 
targ‘ibotchisi  sifatida  ham  shuhrat  topdi.  U adolat  tantanasi,  tenglik,  ozodlik,  aql  tantanasiga 
ishondi.  Vatandoshlari  orasida  Marrash  ozodlik  g‘oyalari,  qoloqlik  va  eskilikka  nafrati, 
taraqqiyotga intilishi bilan tanildi. 
Uning  singlisi,  taniqli  publisist  Maryana  Marrash  ham  o‘z  zamonasining  ilg‘or 
ayollaridan  bo‘lgan.  Moryana  gazeta  va  jurnallar  sahifalarida  eski  urf-odatlarni  qoralovchi 
maqomalari bilan qatnashardi. 
I.A.Krilov  masallarining  birinchi  tarjimoni  Rizqulloh  Hassuna  (1823-1880)  arablarning 
o‘tmish madaniyatini qayta tiklash, Suriyani Usmonli imperiyasi zulmidan xalos etish g‘oyasini 
targ‘ib qildi. 
O‘sha  yillarda  ijtimoiy-siyosiy  tafakkur  taraqqiyotiga  hissa  qo‘shgan  arboblardan  yana 
biri  Abd  ar-Rahmon  al-Kavokibiy  (1849-1903)  edi.  Uning  «Shaharlar  onasi»  va  «Istibdod 
tabiati»  asarlari  feodal  jamiyat  tartiblariga  qarshi,  o‘z  vatani  mustaqilligi  uchun  kurash  yo‘lini 
ko‘rsatdi.  Al-Kavokibiy  islohatlar  bilan  bir  qatorda  milliy  mustaqillik  uchun  inqilobiy  kurash 
yo‘lini ham ma’qul deb bilar edi. 
Qohiradagi  al-Azhar  musulmon  diniy  akademiyasi  hali  ham  mamlakat  ma’naviy  hayoti 
tamoyilini  belgilab  berar  edi.  Arab  dunyosining  yangilanishida  missionerlik  harakatining  ham 
hissasi  bor.  Yevropaliklar  ko‘p  o‘rnashgan  Bayrut  xristian-mustamlakachilik  targ‘iboti 
markaziga  aylandi.  Arab  adabiyotining  yangi  jarayoni  ham  shu  shahardan  boshlandi.  Amerika 
missionerlari matbaa nashrlari va ko‘p sonli maktablari vositasida o‘z madaniy ta’sirlarini yoya 
boshladilar.  Amerika  va  Yevropa  missionerlari  ilmiy  adabiyotdan  tashqari  arablarni  o‘z  badiiy 
adabiyotlari: Shekspir, Bayron, V. Skott, Rasin, Moler, Kornel, Viktor Hugo, A. Dyuma asarlari 
bilan  tanishtirdilar.  1875  yilda  Bayrutda  Iezuit  kolleji  ta’sis  qilinib,  1881  yilda  u  avliyo  Iosif 
Dorilfununiga aylantirildi; 1885 yilda Bayrutda maronit «donishmandlik maktabi» ish boshladi; 
1886 yilda esa Bayrutda Amerika dorilfununi ta’sis etildi. 
XIX  asrning  so‘nggi  choragida  Rossiya  pravoslav  Falastin  jamiyati  ham  Suriya  va 
Falastin  arablari  uchun  bir  qator  maktablar  ochdi.  Ular  jumlasida  Nazaretdagi  muallimlar 
tayyorlaydigan erkaklar seminariyasi bor edi. Ularda ta’lim olayotgan eng iste’dodli o‘quvchilar 
Rossiyaga  yuborilardi.  Masalan,  mashhur  Livan  adibi  Mixail  Nuayme  Poltava  diniy 
seminariyasida tahsil ko‘rdi. 

---

 
8 
Missionerlik  harakati  ham  arab  mamlakatlarida  ijodiy  ziyolilarning  yuzaga  kelishiga 
ta’sir ko‘rsatdi. Ammo senzura siquvlari, turk sultoni Abdulhamidning reaksion tuzumi Yevropa 
va Amerika missionerlari faoliyati uchun qulay sharoit tug‘dirmas edi. 
XIX  asrda  arab  olamini  qamrab  olgan  ma’rifatparvarlik  harakati  o‘z  taraqqiyoti  va 
tarqalishida  hamma  joyda  bir  xil  bo‘lmagan.  Maqsad  va  vazifalar  umumiy  bo‘lsa-da, 
ma’rifatparvarlik harakatida uch yo‘nalish yaqqol ko‘zga tashlanadi: 
1. Birinchi yo‘nalish vakillari Yevropa ta’siriga qarshi edilar. Ularning arab tili sofligini 
saqlash, millatning madaniy merosini ommalashtirish bo‘yicha ko‘rsatgan faoliyatlari ijobiy rol 
o‘ynagan  bo‘lsa  ham,  ayni  choqda  milliy  mahdudlik  arablarning  jahon  adabiy  jarayoniga 
qo‘shilishlariga monelik qildi. Bu yo‘nalishning suyanchi al-Azhar akademiyasi edi. 
2.  Ikkinchi  yo‘nalish  vakillari  esa  o‘zlarining  milliy  sarchashmalari,  manbalarini  inkor 
etib, hayotning hamma jabhalarida G‘arbga taqlid qilishni afzal bildilar. 
3.  Faqat  uchinchi  yo‘nalishga  mansub  ziyolilar  arab  madaniyati  va  Yevropa  fani, 
adabiyotining uzviy qo‘shilishi tarafdori sifatida maydonga chiqdilar. 

---

 
9