Yandashova tursunoy rustam qizi

II   BOB.  O‘ZBEK  TILIDA  RANG   VA  MAZA- TA’M   BILDIRUVCHI    

SIFAT  LEKSEMALARNING  USLUBIY  XUSUSIYATLARI 

2.1. Badiiy  matnda  rang –tus  sifatlarining  uslubiy  voqelanishi 

O„zbek  tilida  sifat  leksemalarning,  xususan,  rang  –  tus  bildiruvchi  sifat 

leksemalarning uslubiy vosita sifatida poetik nutqda qo„llanish imkoniyatlari, turli 

ma‟no  nozikliklarini ifodalash  uchun xizmat  qilishi, qo„llanish darajasi,  semantik 

strukturasi  hozirga  qadar  tilshunoslikda  maxsus  o„rganilgan  emas.  Uslubiyat 

bo„yicha  yaratilgan  darslik  va  o„quv  qo„llanmalarida  ham  bu  haqda  aniq 

ma‟lumotlarni  uchratmaymiz.

46

 

Ma‟lumki, o„zbek tilida oq, qora, qizil, sariq, zangori, ko„k,  yashil kabi bir 

qator  sifat  leksemalar  predmetning  rang  –  tusini  ifodalaydi.  Ot  turkumiga  oid 

so„zlar o„z tabiatiga ko„ra bir qator belgi–xususiyatlarni o„zida mujassamlashtiradi, 

boshqacha  qilib  aytganda,  belgi  –xususiyat  otlarning  doimiy  yo„ldoshi  bo„lib, 

ulardan  ajrala  olmaydi. Rang  bildiruvchi sifatlarning  har biri o„ziga  xos  semantik 

strukturasi  va  uslubiy  xususiyatlari  bilan  ajralib  turadi.  Ularning  uslubiy 

imkoniyatlari,  okkazional  semalarni  ifodalash  xususiyati  nutq  jarayonida  yuzaga 

chiqadi. 

Bitiruv  malakaviy  ishimizning  mazkur  faslida  aynan  rang  –  tus  sifat 

leksemalarning  uslubiy  ma‟no  qirralari  haqida  so„z  boradi.  Bunda  bir  qancha 

o„zbek  va  jahon  adabiyoti  ijodkorlari  asarlaridan  (ko„proq  she‟riy  asarlardan) 

misollar keltirib, fikrlarimizni asoslashga harakat qildik. 

Dastavval, rang – tus sifatlari orasida badiiy ijodda eng faol leksemalardan 

bo„lmish,  oq  va  qora  sifat  leksemalari  xususida  to„xtalmoqchimiz.  Qora  sifat 

leksemasi  nutqda  faqat  predmetning  rangini  ko„rsatish  maqsadida  qo„llanganda, 

emotsional  –  ekspressivlikdan  xoli  bo„ladi,  uning  vazifasi  rang  to„g„risida  xabar, 

ma‟lumot berish bilangina cheklanadi. Nafaqat qora  sifat leksemasi, balki barcha 

                                                           

46

 Qo‘ng‘urov   R.   Sifat    stilistikasi // Shomaqsudov   A.,   Rasulov  I.,  Qo‘ng‘urov  R.,  Rustamov  H.   O‘zbek    tili    

stilistikasi.  – Toshkent:    O‘qituvchi,    1983,   109 – 113 – betlar; 

Qilichev   E.   O‘zbek    tilining    amaliy      stilistikasi   ( grammatika ).  – Toshkent:    O‘qituvchi,    1992.  – 160 bet. 

---

30 

 

rang – tus sifatlariga ham xuddi  shu  fikrni  aytish mumkin.  Masalan, qora qalam, 

oq daftar, moviy osmon, ko„k ruchka, qizil  qon va hokazo.  Bu  birikmalarda biz 

hech  qanday  uslubiy  ma‟no  xususiyatlariga  duch  kelmaymiz.  Chunki  bunday 

birikmalar  uslubiy  bo„yoqdorlikdan  xoli  hisoblanadi.  Biroq  bu  sifat  leksemali 

birikmalarning  hokim  bo„lagi  o„zgarsa,  sifat  leksemalarning  ma‟no  qirralari  ham 

o„zgarishga  yuz  tutishi,  yana  ham  aniqrog„i  uslubiy  ma‟no  kasb  etishi  mumkin. 

Masalan, qora o„tmish, oq  ko„ngil, moviy havo, qizil dunyo kabi. 

Qora leksemasi so„zlovchi yoki  yozuvchining o„z nutqi qaratilgan shaxsga 

bo„lgan  munosabati    nuqtai  –  nazaridan  matnga  bog„liq  holda  ijobiy  yoki  salbiy 

ekspressivlikni  ifodalashi  mumkin.  Bu  leksema  inson  organizmining  yuqori 

qismida joylashgan a‟zolar (soch, qosh, ko„z)ni tasvirlash maqsadida qo„llanganda 

rang  ma‟nosiga  ijobiylik  semasini  ham  kiritadi:  Qaro  qoshing,  qalam  qoshing. 

Qiyiq qayrilma qoshing qiz // Qilur qatlimga qasd qayrab, Qilich qotil qaroshing