Ялпи ишчи кучи, унинг бандлиги

Ишсизлик даражаси ишсизлар сонининг ишчи кучи таркибидаги фоизи сифатида ҳисобланади.

Ишчи кучи таркибига ишлай оладиган ва ишлашни хоҳлаган барча кишилар киради. Ишчи кучи - ишловчилар ва фаол иш изловчилардан иборат бўлади. Бошқача айтганда, банд бўлганлар ва ишсизлар ишчи кучини ташкил қилади. Ишсизларга иш билан банд бўлмаган ва фаол иш излаётган ҳамда бу ҳақда тегишли хизмат муассасаларига (меҳнат биржаларига) билдирган кишилар киради. Меҳнат қилишга лаёқатли бўлиб, ишлашни хоҳламаган ва иш излашга ҳаракат қилмаганлар ишсизлар таркибига кирмайди. Ўзбекистонда ишсизлик даражаси қуйидаги маълумотлар билан тавсифланади.
Ишсизлик ва унинг даражасини аниқлашда баъзи бир адабиётларда турли ноаниқликларни келтириб чиқарувчи ҳолатлар ҳам учрайди. Жумладан, В.И.Видяпин умумий таҳрири остидаги дарсликда меҳнат қилиш ёшидаги аҳоли таркиби институционал ва ноинституционал аҳолига ажратилади. Институционал аҳоли – бу нобозор тузилмалар, яъни давлатнинг армия, полиция, давлат аппарати сингари институтларига йўналтирилган аҳолидан иборат. Аҳолининг қолган меҳнат қилиш ёшидаги қисми ноинституционал аҳоли ҳисобланади. Банд бўлган аҳоли таркибига иқтисодиётнинг бозор тузилмаларига йўналтирилган аҳоли киритилади.
Шунингдек, бандлик ва ишсизлик даражасини аниқлашда қуйидаги кўрсаткичлардан фойдаланилиши таъкидланади:
- ноинституционал аҳоли сони (Ч_нн);
- иш билан бандлар сони (Ч_з);
- ишсизлар сони (Ч_б);
- ишчи кучи таркибига кирмайдиган шахслар сони (Ч_нрс).
Мазкур кўрсаткичлар ўртасида қуйидаги боғлиқлик мавжуд:
- ишчи кучи сони Ч_рс = Ч_з + Ч_б;
- ноинституционал аҳоли сони Ч_нн = Ч_з + Ч_б + Ч_нрс;
- аҳолининг бандлик даражаси У_з = Ч_з / Ч_нн;
- аҳолининг ишсизлик даражаси У_б = Ч_б / (Ч_з + Ч_б);
- ишсизлик меъёри Н_б = [Ч_б / (Ч_з + Ч_б)] х 100%;
- аҳолининг ишчи кучи таркибига жалб этилганлик даражаси У_врс = (Ч_з + Ч_б)/Ч_нн.³
Юқоридагилардан кўринадики, дарслик муаллифлари томонидан бир қатор чалкашликларга йўл қўйилган: биринчидан, ишчи кучи ва аҳоли тушунчалари ўртасидаги тафовутга эътибор қаратилмаган; иккинчидан, ишчи кучи бандлилик даражасини аниқлашда давлат секторида банд бўлганлар ҳисобга олинмаган; учинчидан, бандлик даражасини аниқлашда ишчи кучи таркибига кирмайдиган шахслар сони асоссиз равишда қўшилган.
Ишсизлик даражасини баҳолаш билан бирга унинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини ҳам ҳисобга олиш зарур бўлади. Чунки ишсизликнинг ўзи ҳаддан ташқари юқори даражаси билан катта иқтисодий ва ижтимоий оқибатларни келтириб чиқаради.
Ишсизликнинг иқтисодий оқибатлари ишлаб чиқарилмаган маҳсулот билан таққосланиб баҳоланади. Иқтисодиёт ишлашни хоҳлаган ва ишлай оладиган барча учун етарли миқдорда иш жойларини яратиш ҳолатига эга бўлмаса маҳсулот ишлаб чиқариш потенциал имкониятининг бир қисми йўқотилади.
Иқтисодий адабиётларда бу йўқотиш ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ҳажмининг орқада қолиши сифатида аниқланади ҳамда у ҳақиқий ЯИМнинг потенциал ЯИМдан кам бўлган ҳажми сифатида кўринади. Ишсизлик даражаси қанчалик юқори бўлса, ЯИМ ҳажмининг орқада қолиши шунчалик катта бўлади.
Макроиқтисодиёт соҳасидаги таниқли тадқиқотчи А.Оукен ишсизлик даражаси ва ЯИМ ҳажмининг орқада қолиши ўртасидаги нисбатини математик ифодалаб беради. Бу нисбат иқтисодчилар орасида Оукен қонуни сифатида танилган бўлиб, агар ишсизликнинг ҳақиқий даражаси унинг табиий даражасидан бир фоизга ортиқ бўлса, ЯИМ ҳажмининг орқада қолиши 2,5% ни ташкил қилишини кўрсатади. 1:2,5 ёки 2:5 бўлган бу нисбат, ишсизликнинг ҳар қандай даражаси билан боғлиқ равишда маҳсулотнинг мутлоқ йўқотилиш ҳажмини ҳисоблаш имконини беради.
Айрим ҳолларда миллий маҳсулотнинг ҳақиқий ҳажми потенциал ҳажмидан ортиб кетиши ҳам мумкин. Бундай ҳол ишсизлик даражаси табиий даражадан ҳам паст бўлган даврларда рўй беради. Ишлаб чиқаришга ишчиларнинг қўшимча сменаларини жалб қилиш, капитал ускуналардан ўрнатилган нормативдан юқори даражада фойдаланиш, иш вақтидан ортиқча ишлаш ва ўриндош ишларда банд бўлиш кабилар бунинг асосий сабабларидир.
Ишсизлик – бу нафақат иқтисодий, балки ижтимоий оқибатларга ҳам эга бўлади. Турғунлик (депрессия) фазаси ишчи кучининг фаолиятсизлигига сабаб бўлади, фаолиятсизлик эса малаканинг йўқолишига ҳамда ижтимоий ва сиёсий тартибсизликларга олиб келади.
Ишчи кучи бозорида меҳнат ресурслари бир вақтнинг ўзида турли соҳалар бўйича ҳаракатда бўлади. Яъни, ишчи кучи аҳамиятли қисмининг доимий равишда иқтисодий фаол аҳоли таркибига қўшилиб, ундан чиқиб туриши; ишга ёлланиб, ишдан бўшаши; иш қидирувчилар сафига тушиб қолиши ва ҳ.к. жараёнлар такрорланиб туради. Шунга кўра, ишчи кучи бозорида қуйидаги гуруҳлар пайдо бўлади:
- ишчи кучи таркибидан чиққанлар;
- ишчи кучи таркибига кирувчилар;
- иш қидиришдан воз кечганлар;
- ўз ишини йўқотганлар;
- янги иш билан таъминланганлар.
Мазкур гуруҳлар бўйича ялпи ишчи кучи таркибида рўй бераётган ўзгаришларни қуйидаги чизма орқали ифодалаш мумкин⁴:

U

N
2
1 N
3

H
7 4

6 5