Яхшиева М. Т. Монетар сиёсат назарияси: Ўқув қўлланма. –Т

 
Фаннинг асосий вазифалари:
 
- монетар сиёсатнинг моҳиятини, унинг асосий инструментларини ҳамда 
монетар сиёсат орқали иқтисодиётни тартибга солиш ва уни барқарор 
ўсишини таъминлаш йўлларини амалий томондан ўрганиш ва ташкилий 
томонларини билиш; 
- иқтисодиётни ривожлантиришда пул ҳажмини тартибга солиш 
жараёнларини ўрганиш; 

монетар сиёсатнинг халқаро тенденцияларини ўрганиш;
 
- пул-кредит сиёсати инструментларини аниқлаш; 
- марказий банкнинг монетар сиёсати, тижорат банклари тизимининг 
фаолиятини самарали олиб бориш, уларни либераллаштириш ҳамда 
модернизациялаш механизмларини ўрганади. 
Шунингдек, “Монетар сиёсат назарияси” фани фундаментал фанлардан 
бири бўлиб, бошқа иқтисодий фанларни чуқур ўрганишда асос бўлиб хизмат 
қилади. 
1.2.
 
Пулларнинг келиб чиқиши, моҳияти ва амал қилиш
шаклларининг тарихий ривожланиши 
Пул келиб чиқишининг эволюцион концепциясига кўра, улар ижтимоий 
меҳнат тақсимоти, айирбошлаш, товар ишлаб чиқаришнинг ривожланиши 
натижасида вужудга келган. Қиймат шакллари ва айирбошлаш 
ривожланишининг тарихий жараёнини тадқиқ қилиш орқали товарлар 
умумий олами ичидан пул ролини бажарувчи алоҳида товарнинг ажралиб 
чиқишини тушуниш мумкин. 
Бир товарнинг қиймати уни бошқа бир товарга айирбошлаш орқали 
аниқланади (Т-Т). Бир қарашда айирбошлаш битимида ҳар иккала товар ҳам 
бир хил роль ўйнайдигандек кўринади. Аслида эса уларнинг роли 
турличадир. Бир товар ўз қийматини бошқа товарга нисбатан ифодалайди. 

---

12 
Иккинчи товар эса биринчи товарнинг қийматини ўзида ифодалаб, 
эквивалент ролини бажаради, яъни қийматнинг эквивалент шаклини ташкил 
этади. Худди мана шу ерда пулнинг дастлабки куртаги пайдо бўлади.
Пулнинг пайдо бўлиши ва ривожланишида қиймат шаклларининг 
ривожланиш босқичлари муҳим ўрин тутади. Умуман олганда қийматнинг 
оддий ёки тасодифий, кенгайтирилган, умумий ва пул шакллари мавжуд. 
Айирбошлаш жараёнининг тарихан узоқ давом этган даври мобайнида 
эквивалент ролини ўйновчи кўплаб товарлар ичидан баъзи бирлари ўзининг 
барча томонидан тан олиниши туфайли ажралиб чиқа бошлади Масалан, 
чорва, жун, тамаки, туз ана шундай эквивалент вазифасини бажарган. Чунки, 
эквивалент ролини ўйновчи товарларнинг барчаси ҳам айирбошлаш 
жараёнида муомала воситаси вазифасини бир хилда муваффақиятли бажара 
олмас эди. Натижада, барча товарларнинг қийматини бир хил товар қиймати 
орқали таққослаш мумкин бўлган қийматнинг умумий шакли вужудга келди.
Универсал ҳисоб-китоб эквивалентига бўлган эҳтиёж эрамиздан аввалги 
VIII асрдаёқ кафолатланган вазнли ва таркибли стандартлаштирилган 
ёмбилар пайдо бўлишига олиб келди. Бирмунча кейинги даврлардаги 
ёмбиларнинг айрим турлари уларни бўлакларга бўлишда қулай бўлиши учун 
белгили кертиклар билан ясалган. Бироқ бундай такомиллаштиришлар 
барибир савдогарларни ҳисоб-китобларни амалга оширишда ёмбилар ва 
уларнинг бўлакларини тортиб кўриш заруратидан халос этмаган. 
Товар ишлаб чиқаришнинг ўсиши ва товар айирбошлашнинг кенгайиши, 
бундай жараёнларга кўп сонли ҳунармандлар ва бошқа қатнашчиларнинг 
жалб этилиши металл пулларнинг кейинги стандартлаштирилишига ва улар 
миқдорларининг чакана савдо эҳтиёжларига мослаштирилишига олиб келди. 
Тахминан эрамиздан олдинги ХII асрда Хитойда, VII асрда эса Ўрта ер 
денгизи давлатлари – Лидия ва Эгинада вазни, миқдори ва қотишмаларининг 
таркибига кўра, бир хилдаги металл пуллар пайдо бўлди. Улар аста-секин 
ишлаб чиқариш ва фойдаланиш учун қулай бўлган доира шаклига эга бўлди. 
Улар анъанавий ёмбилардан бирмунча кичик ўлчамлари билан, шунингдек, 

---

13 
уларнинг тўловга қобилиятлилиги ва асосий параметрлари (миқдори, 
қотишмалар таркиби, вазни) у ёки бу даражада давлат томонидан 
кафолатланиши ва муҳофаза қилиниши билан ажралиб турарди. Шундай 
қилиб, шу даврдан эътиборан металл пуллар ҳукмронлигининг узоқ даври 
бошланди. 
Бундай пулларда номиналлар – металл пулнинг муайян вазнли 
стандартини ифодаловчи ва пулларнинг номлари сифатида муҳим ўрин олган 
тушунчаларнинг пайдо бўлиши, ушбу пуллар эволюциясининг энг муҳим 
натижаларидан бири эди. Асрлар қаъридан бизгача етиб келган тангаларнинг 
номлари – драхмалар, франклар, маркалар, талерлар ва бошқа кўплаб 
тангалар номлари – металл пулларнинг муайян вазнли моҳиятларини 
англатарди.
Пулларнинг ёмбиларда бўлмаган янги сифатлари ҳисоб-китобларни 
амалга оширишда уларни шунчаки оддий қайта ҳисоблашга ва вақти келиб 
уларни тортиб кўришдан воз кечишга имконият яратди. Белгилар ва ёзувлар 
шундай сифат белгилари бўлиб, улар олдинига пул бирликларининг бир 
томонига, кейинчалик – иккала томонига ҳам босилган. Эрамиздан олдинги 
V асрдан бошлаб эса уларнинг мажбурий атрибутлари тусини олган.
Муомалага кирган пуллар “монета” (“танга”) деган номни Юнонанинг 
номларидан бири (Juno Moneta – Огоҳлантирувчи Юнона) шарафига қабул 
қилинган бўлиб, унинг Римдаги Капитолий тепалигидаги Юнона саройида 
ушбу антик давлатнинг янги зарбхонаси жойлашган бўлган. Тангаларнинг 
пайдо бўлиши товар-пул муносабатларининг ривожланиши билан боғлиқ 
эди. Металл пулнинг энг муҳим хусусиятларидан бири – қиймат ана шу 
воқеада ўз аксини топган. Улар муомала учун ёмбиларга қараганда анча 
қулай бўлиб, қисқа давр ичида бутун дунёда кенг оммалашиб кетди.
Танганинг кўп асрлик тарихида унинг турлари кўп марта ўзгарди, ҳар 
бир давр унда ўз “тамға”сини қолдирди. Масалан эрамиздан илгариги V 
асрдан бошлаб уларда шаҳарлар номларининг бошланғич ҳарфлари, 
кейинроқ – шаҳарлар номлари ва ҳукмдорлар исмларининг қисқача номлари 

---

14 
пайдо бўлди. Қадимги Римдаги тангалардаги айрим рақамлар ва ҳарфлар 
тангаларнинг номиналларини билдирган. Масалан, 1 рақами бир асосни (бир 
рим фунтига, яъни миснинг 12 унциясига тенг бўлган оғирлик ўлчамини), S 
ҳарфи ½ асосни англатган. Антик Эгинанинг илк кумуш драхмаларида 
тошбақалар, форс шоҳи Доронинг (эрамиздан олдинги VII-V асрлар) олтин 
тангаларида эса ёйдан ўқ узаётган шоҳ тасвирланган. Қадимги Рим 
тангаларида мажусийлар худолари, қаҳрамонлари ва императорлари акс 
эттирилган. Кейинги даврлар уларнинг ўрнига қироллар, шоҳлар ва черков 
иерархлари суратлари тасвирланган. Буржуа республикалари тангаларида 
подшолар ва авлиёлар тасвирлари ўрнига давлат герблари, турли белгилар ва 
янги тарихий ҳодисалар манзаралари акс эттирилган.
Замонавий Ўзбекистон ҳудудидаги пуллар кўп асрлик тарихга эга. Бу 
ҳудуд товар-пул муносабатлари ривожланган жуда қадимги давлатлар 
доирасига киради. 
Бу ҳудудда яшаган халқ ва элатлар дастлабки тангалар билан эрамиздан 
аввалги V-IV асрлардаёқ таниш бўлишган. Бу тангалар ахмонийлар даврида 
чиқарилган олтин “Дерики” ва кумуш “сикли”лар бўлган. Бундан ташқари, 
товар-пул муносабатларининг тез ривожланиши асосан, Александр 
Македонскийнинг Ўрта Осиёга юриши ва