Яхшиева М. Т. Монетар сиёсат назарияси: Ўқув қўлланма. –Т

Сэй айнияти ва қонуни. 
Пулнинг миқдорий назарияси такрор ишлаб 
чиқариш классик моделига уйғунлик билан киришиб кетади. У мукаммал 
рақобат ва тўлиқ нарх эластиклиги шароитларида бозорларда автоматик 
равишда ташқаридан ҳеч қандай аралашувларсиз барча ишлаб чиқариш 
ресурсларидан тўлиқ фойдаланган ҳолда мувозанатлашади. Бу тасаввурлар 
Ж.Б.Сэй назариясини амалга оширишда ўз аксини топган. У товар 
бозорларида талаб ва таклифнинг тўлиқ мос келиш тамойилини билдиради.
Бироқ бу қонун турлича танқидларга учради: айниятдан Сэй қонунигача. 
Сэй айниятини алгебраик ифодалаш мумкин:


n
i
xd
i
X
1
= 0 
бу ерда:
X
i
xd
–
Х товарга ортиқча талаб. 
Классик йўналишнинг замонавий издошлари талаб ва таклиф фақат 
якуний ҳисобда мос келади деган фаразга амал қиладилар. Бу бозорнинг 
перманент ҳолати эмас, балки унинг якуний мувозанат шароити холос. 
Бундай талқинда вақтинчалик мувозанатсизлик, ортиқча талаб ёки таклиф 

---

42 
имконияти пайдо бўлади. Бироқ бу номутаносибликлар қисқа муддатли 
ҳарактерга эга бўлиб, эркин бозор хўжалиги пировардида мувозанатга 
эришади.
Сиёсий иқтисод математик мактабининг йирик вакили, халқаро 
иқтисодий жамият асосчиларидан бири ва унинг биринчи президенти (1931–
1933) 
Ирвинг Фишер 
(1867–1947) пулларнинг миқдорий назариясини 
замонавийлаштиришга катта ҳисса қўшди. У “Пулларнинг харид қилиш 
кучи. Унинг белгиланиши ва кредит, фоизлар ва таназзулларга муносабати” 
асарида (1911) пуллар массаси билан товарлар нархлари даражаси ўртасидаги 
боғлиқликни формалаштиришга ҳаракат қилган. Товарлар учун тўланган 
пуллар сони ва сотилган товарлар нархлари суммаси тенг бўлгани учун буни 
И. Фишер тарози билан ўхшатмоқчи бўлади.
Математик шаклда айирбошлаш тенгламасини қуйидаги формула 
шаклида тасаввур этиш мумкин:
МV = 

PQ 
бунда: (Expenditure) – пул муомаласининг умумий ҳажми, яъни мазкур 
жамиятда шу йил давомида товарларни сотиб олиш учун сарфланадиган 
пуллар суммаси; М (Money) – ушбу жамиятда йил давомида муомалада 
юрган пулларнинг ўртача миқдори; 

PQ 
V = M
(Velocity) – неъматларга айирбошлашдаги пуллар айланишларининг 
ўртача сони; Р – (Price) – ушбу жамиятда сотиб олинадиган ҳар қандай 
алоҳида товарнинг ўртача сотиш нархи; Q – (Quanlity) – товарларнинг жами 
харид қилинган сони.

---

43 
Фишер формуласи олтин тангали стандарт шароитида тўғри бўлмайди, 
чунки у пулларнинг ички қийматини ҳисобга олмайди. Бироқ олтинга 
алмаштирилмайдиган қоғоз пуллар муомала қиладиган шароитда у муайян 
мазмун касб этади. Бундай шароитда пул массасининг ўзгариши, гарчи И. 
Фишер товарлар нархларининг мутлоқ эластиклигини назарда тутиб, нарх 
механизмини маълум маънода идеаллаштирсада, лекин товарлар нархлари 
даражасига таъсир кўрсатади. Бошқа неоклассиклар каби Фишер ҳам 
мукаммал рақобатчиликка асосланади ва ўз хулосаларини монополиялар 
ҳукмронлик қиладиган ва нархлар олдинги эластиклигини жиддий йўқотган 
жамиятга тегишли деб билади.
Кўпгина ҳозирги иқтисодчилар айирбошлаш тенгламасини бир хиллик, 
яъни MV = PQ сифатида тавсифлашади. Гап шундаки, бу тенглама П-T 
айирбошлаш ҳаракатини товарларнинг жами массасига дахлдор деб 
ифодалашга уринади, яъни товарлар сотиб олинган пуллар суммаси сотиб 
олинган товарлар нархлари суммасига тенг (бир хил). Бу тавтологиядир ва 
шунинг учун айирбошлаш формуласи нархларнинг умумий (мутлоқ) 
даражасини изоҳлаш учун хизмат қила олмайди.
Миқдорий назария тарафдорларининг фараз қилишича, айирбошлаш 
формуласи мутлоқ катталикни EQ ни изоҳлайди (айни бир вақтда талаб ва 
таклиф механизми ундан нисбий тебранишларни изоҳлайди). 
И. Фишер ва унинг издошлари шундай нуқтаи назарга амал қилишган. 
Улар пулларнинг айланиш тезлиги (V) ва ишлаб чиқариш даражаси (Q) 
муомалада юрган пуллар миқдорига (М) ва нархлар даражасига (Р) боғлиқ 
бўлмаслигини асослашга уринишган. Улар пулларнинг айланиши тезлиги 
аввало демографик (аҳолининг зичлиги ва ҳоказо) параметрларга боғлиқ 
бўлади, деб фараз қилишган. Ишлаб чиқариш даражаси эса асосан меҳнат 
бозорида юзага келаётган шарт-шароитлар билан белгиланиб, нархлар 
даражаси ва муомалада юрган пуллар сонига боғлиқ бўлмайди. Шубҳасиз, 
бозор хўжалиги ҳукмронлик қиладиган шароитда бундай қоидалар яққол 
нореал тус касб этади.

---

44