Ya. O. Ruzmetov

12.2.1-chizma. G‘ ildirak juftliklarini oichash uchun
statsionar avtomatik qurilma sxemasi
To‘xtatgichda gildirak juftligi uni markazlar balandligigacha ko‘ta- 
rish uchun ko‘targich 20 ga buyruq beruvchi chekka uzgich 21 ni tutash- 
tiradi. Ko‘targich harakati yakunida navbatdagi chekka uzgich 18ni tu­
tashtiradi, u esa harakatlanuvchi markaz 17 ga buyruq uzatadi. Harakat- 
lanuvchi markaz o ‘ngdan chapga harakatlanib, gildirak juftligini qo‘z- 
g‘almas markaz 4 ga tomon siljitadi va mahkamlaydi. Bunda g‘ildirak 
juftligi o‘qining chekka qirrasi bilan uzgich 3 ni tutashtiradi, u pnevma- 
tik yuritmalarga bazaviy tirgaklami gildirak jufttigining bazaviy yuza- 
lariga birikkunga qadar siljishiga buyruq beradi. Bu tirgaklar 5, 6, 7, 8, 
9, 10, 12, 14, 15, 22 datchiklarini (o‘lchash kallaklari) siljishi bo‘yicha 
buyruq uzatuvchi mos chekka uzgichlami (masalan, 13) tutashtiradi.
Barcha o‘lchash kallaklari aniq belgilangan masofaga siljigandan 
so‘ng ular dastlabki holatlariga qaytuvchi o‘zlarining chekka uzgichlari- 
ni tutashtiradilar. Shundan so‘ng barcha ko‘rsatilgan mexanizmlar tes- 
kari tardbda ishga tushadi.
Ushbu qurilmada qoilaniladigan datchiklar oichash harakatlanishi- 
da oichash steijenining to‘g*ri chiziqli harakatlarini elektr impulslarga
184

---

qayta o'zgartiriladi. Harakatlantiruvchi va bazaviy tirgakka ega datchik- 
ning ish mohiyati 12.2.2,-chizmada keltirilgan.
Oichash steijeni 2 ni oichash yuzasi 1 bilan kontaktga kirishuviga 
qadar pnevmatik silindr 18 bazaviy tirgak 17 ni bazaviy yuza tomonga 
suradi va datchikni oichash pozitsiyasiga o‘matadi. So‘ng maxsus hara- 
katlantirgich 19 uni oichash elementiga tomon siljitadi. Oichashda, ya’ni 
datchikni oichash yuzasiga nisbatan siljishida stetjen 2 shu yuzaga tiraladi 
va to'xtaydi, kallak harakatlantirgich tomonidan tirgak 16 ga qadar 
harakatlanishda davom etayotganligi uchun trubka 3 shestemyalar 4 va 
oichash sterjenidagi tishli reyka 15 yordamida disk 6 ni aylantiradi. Disk 
ehekkalari bo‘yicha 100 ta tirqishlarga ega boiib, ular yorugiik 
manbaidan disk yuzasiga peipendikulyar yo'nalgan yorugiik oqimini 
modullashtiradi. Lampa 16 dan chiqayotgan yorugiik nuri linza 13 orqali 
disk tirqishlarida fokuslanadi va tirqish orqali fotodiod 12 ga tushadi.
Diskning aylanishlar soni oichash steijeniga chiziqli bogianishda 
boiganligi uchun fotodiodga tushayotgan yorugiik impulslari soni ster- 
jenning siljishiga proporsional boiadi. Diskning bitta aylanishi oichash 
sterjanining 10 mm ga siljishiga mos keladi, ya’ni 1 impuls = 0,01 mm. 
Prujina 9 va shestemyalar 7,5,10,11 yordamida mexanizmdagi lyuftlar 
tanlanadi va kallakning teskari tomonga harakatlanishida oichash ster- 
jeni dastlabki holatiga qaytariladi.
Qurilmada to‘plovchi qayta o'zgartirgich qoilaniladi, unda yorug‘- 
lik impulslari fotodiod va rezistor yordamida kuchlanish impulslariga 
qayta o‘zgartiriladi. Kuchlanish impulslari qayd etuvchi qurilmaning 
hisobga olish yacheykalariga uzatiladi. Qayd etish qurilmasi alohida 
elektr impulslarini hisobga olish, ulami maxsus tablo va qog’oz tas- 
masida aks ettirish uchun moijallangan.
Barcha oichamlar qog‘oz tasmasida birinchi marotaba bosilgandan 
keyin bosma qurilmasi chekka uzgich orqali oichash qurilmasi mexa- 
nizmlariga signal yuboradi. Bu mexanizmlar datchiklami teskari tomon 
harakatlantiradi va mos chekka uzgichlari va pnevmoyuritmalar orqali
185

---

bazaviy tirgaklami ortga qaytaradi va gildirak juftligini burish mexaniz- 
mini 2 ni (12.2.2.-chizma) ishga tushiradi
Ushbu mexanizm rolik yordamida gildirak juttligini aylanasi uzun- 
ligining 
lh
qismiga buradi; chekka uzgich tutashadi va bazaviy tirgaklar- 
ga takror yaqinlashish, barcha oichamiami oichash va bosmaga berish 
bo‘yicha buyruq uzatadi, bu uch marta takrorlanadi. So‘ng burish mexa- 
nizmi 2 roligi gildirakdan chetlatiladi, bunda harakatlanuvchi markaz 
mexanizmi uchun buyruq uzatuvchi chekka uzgich tutashadi.
Harakatlanuvchi markaz dastlabki holatga qaytib, gildirak juftligini 
bo‘shatadi, u gildirak juftligini pastga tushiruvchi ko‘targichga joyla- 
shadi; bir vaqtda to‘xtatgich tirgaklari ham pastga tushadi.