|
8-Mavzu: O‘zbek va rus tillarida fe‘l
so’z turkumi
O‘zbek tilida ham, rus tilida ham eng murakkab so‘z turkumi hisoblangan fe’l harakat va holatni anglatadi. Har ikkala tilda ham Fe’llar anglatgan ma’nolari va vazifalariga ko‘ra ikki turga: o‘timli va o‘timsiz fe’llarga bo‘linadi. Fe’ldan anglashilgan harakat ta’sirining boshqa predmatga o‘tishini bildirgan fe’llar o‘timli (переходные глаголы) hisoblanadi. O‘zbek tilida o‘timli fe’llar tushum kelishigidagi so‘zlar bilan birikadi. Rus tilida ham bunday fe’lga bog‘lanib kelgan so‘z predlogsiz vinitelniy kelishigida bo‘ladi. Fe’ldan anglashilgan harakatning ta’siri to‘g‘ridan to‘g‘ri biron narsaga ko‘chmasa, bunday fe’l o‘timsiz (непереходные глаголы) deyiladi. O‘zbek tilida kimni? nimani? so‘rog‘iga javob bo‘lmaydigan fe’l o‘timsiz hisoblanadi. Rus tilida bunday fe’llar imenitelniy va vinitelniydan boshqa kelishiklarda kelgan ot va otlashgan so‘zlar bilan birikma hosil qiladi. Ammo ot yoki otlashgan so‘z predlogli vinitelniy kelishik shaklida bo‘lsa, u holda o‘timsiz fe’l bilan birikadi. Masalan: Я люблю школу. – Men maktabni sevaman (predlogsiz вин. падеж); Я иду в школу. – Men maktabga ketyapman (predlogli вин. падеж).
O‘zbek tilida ham, rus tilida ham fe‘l beshta kategoriyaga ega bo‘lib, zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari har ikkala tilda ham mavjud. Biroq rus tilidagi vid (tur) kategoriyasi o‘zbekcha fe’llarga, bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi esa ruscha fe’llarga xos emas. Ammo zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari qiyoslanayotgan ikki til uchun umumiy bo‘sa-da, ular yuzaga chiqish imkoniyatlari, morfologik xususiyati va sintaktik vazifalariga ko‘ra bir-biridan jiddiy farq qiladi. O‘zbek va rus tillaridagi ushbu kategoriyalar alohida-alohida qiyoslanganda, ular o‘rtasidagi farqlar aniq namoyon bo‘ladi.
Vid kategoriyasi
Rus tilining o‘zigagina xos bo‘lgan vid kategoriyasi turli affikslar (old qo‘shimchalar, qo‘shimchalar, fonetik o‘zgarishlar) yordamida yuzaga chiqadi hamda harakat va holatning davom etayotganligini, tamom bo‘lganligini, takrorlanishini, bir karra bo‘lib o‘tganligini anglatish uchun xizmat qiladi. Ushbu ma’nolarni ifodalashiga ko‘ra fe’llar несовершенный вид va совершенный вид kabi turlarga ajratiladi. V.V.Reshetov, O.Azizov kabi olimlar birinchi turdagi fe’llarni tugallanmagan tur, ikkinchisini esa tugallangan tur deb atashgan. Ammo bunday nomlanish unchalik ham o‘zini oqlamaydi. Binobarin, B этот момент я читал книгу (Men bu vaqtda kitob o‘qiyotgan edim); Cейсас я читаю книгу (Hozir men kitob o‘qiyapman) kabi gaplarda читать fe’li haqiqatan ham tugallanmagan harakatni, Я почитал книгу (Men kitob o‘qidim); Я прочитал книгу (Men kitobni o‘qib chiqdim) kabi gaplarda esa nihoyasiga yetgan harakatni ifodalamoqda. Ammo Ирода запела (Iroda kuylab yubordi); Воробьи зачирикали (Chumchuqlar sayray boshladi) gaplaridagi петь, чирикать fe’llarining совершенный вид shakli endi boshlanayotgan jarayonni anglatmoqda. Shuning uchun rus tilidagi fe’llar xususida so‘z yuritayotganda ruscha sovershenniy vid, nesovershenniy vid istilohlarini qo‘llash, bizningcha, maqsadga muvofiqdir.
Odatda rus tilidagi fe’llarning aksariyati nesovershenniy vid shaklida bo‘ladi. Fe’llarning sovershenniy vid shakli, asosan, nesovershenniy vid fe’llari oldidan turli pristavkalar (при-, про-, на-, с-, о-, по-, за-, в-, из-, от-, у-, до-, при-, пере-, раз- va h.k.)ni, ba’zan esa fe’l o‘zagiga –ну- suffiksini qo‘shish orqali hosil qilinadi. Masalan, писать (yozmoq), написать (yozib bo‘lmoq), записать (yozib olmoq) yoki толкать (itarmoq), толкнуть (itarib yubormoq), кричать (baqirmoq), крикнуть (baqirib yubormoq).
Bundan tashqari rus tilida fe’lning bu ikki shakli urg‘u yordamida ham bir-biridan farqlanishi mumkin: насып’ать – нас’ыпать.
Fe’lning sovershenniy vid shaklini –ыва, -ива suffikslari yordamida yana nesovershenniy vid shakliga aylantirish mumkin: закончить – заканчивать, записать – записывать.
Ba’zan nesovershenniy vid fe’lining sovershenniy vid shakli suppletiv yo‘l bilan ham hosil bo‘lishi mumkin.
Nesovershenniy vid Sovershenniy vid
брать взять (olmoq)
говорить сказать (aytmoq, demoq)
класть положить (qo‘ymoq)
ловить поймать (tutmoq)
O‘zbek tilida fe’llar odatda bu tarzda turlarga ajratilmaydi. Shuning uchun rus tilidagi sovershenniy va nesovershenniy vid fe’llari yordamida farqlanadigan ma’nolar o‘zbek tilida harakat tarzi shakllari orqali beriladi. Shuni ham e’tirof etish kerakki, harakat tarzi shakllari vid kategoriyasiga nisbatan semantik jihatdan boyroq hisoblanadi. Chunki ko‘makchi fe’lli so‘z qo‘shilmalari nafaqat tugallanganlik yoki takroriylik, balki davomiylik, qodirlik, sinash, kutilmaganlik, boshlanish, bir marta bajarish kabi bir qator qo‘shimcha ma’nolarni ham ifodalay olish xususiyatiga ega. Buni o‘zbek va rus tillarida birgina aytmoq fe’lini qiyoslash orqali isbotlash mumkin. Masalan: aytdi – сказал, aytib qo‘ydi – сказал, ayta boshladi – начал говорить, ayta oldi – смог сказать, aytib berdi – рассказал, aytib soldi – сказал, aytib ko‘rdi – сказал, aytib chiqdi – сказал, aytib o‘tdi – упомянул, aytib turdi – пересказывал, aytib tashladi – сказал, aytib bo‘ldi – рассказал.
Ko‘rib turganimizdek, ruscha fe’llardagi sovershenniy, nesovershenniy vid shakllari orqali yuqoridagi ma’nolarning hammasini ham yuzaga chiqarib bo‘lmaydi. To‘g‘ri, biror matn o‘zbek tilidan rus tiliga tarjima qilinganda tarjimon ushbu ma’nolarning barchasini imkon qadar ifodalashga harakat qiladi, ammo bunda vid kategoriyasining o‘zi yetarli bo‘lmaganligi uchun tilning boshqa turli vositalaridan foydalanadi.
Rus tilida ham ko‘makchi va yetakchi fe’lli so‘z qo‘shilmalari bor bo‘lsa-da, ular o‘zbek tilidagidek ko‘p emas. Ikki tilda mavjud bunday qo‘shilmalarning bir-biridan farqi shundaki, o‘zbek tilida odatda avval –b (-ib), -a (-y) shaklidagi yetakchi, so‘ngra ko‘makchi fe’l kelib, tuslovchi affikslar ana shu keyingisiga qo‘shiladi. Rus tilida esa tuslangan ko‘makchi fe’l oldin, yetakchi fe’l keyin keladi va u infinitiv (o‘zgarmas) shaklda bo‘ladi. Masalan: Рустам стал изучать английский язык. – Rustam ingliz tilini o‘rgana boshladi; Гуля начала заниматься спортом – Guli sport bilan shug‘ullana boshlad;i Мой друг продолжает жить на Юге – Mening do‘stim haligacha Janubda yashab yuribdi.
Rus tilida ham nesovershenniy vid fe’llarini sovershenniy vidga aylantirish jarayonida hosil qilinadigan ayrim ma’nolar bor bo‘lib, o‘zbek tilida ularni ifodalash uchun tilning boshqa vositalaridan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Masalan, подписать – ostiga yozmoq (imzo qo‘ymoq ma’nosida ishlatiladi), надписать – ustiga (sirtiga) yozmoq, дописать – oxirigacha yozib tugatmoq, недописать – oxirigacha yozishga ulgurolmay qolmoq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
