Y. Hamrayeva O‘zbek va rus tillarining qiyosiy tipologiyasi (ma’ruzalar matni) Qarshi-2007

4-Mavzu: O‘zbek va rus tillarida so‘z tarkibi
So’z tarkibi o’zbek tiliga nisbatan rus tilida ancha murakkabdir. Ruscha va o’zbekcha so’zlarning tarkibi o’zaro taqqoslanganda, ular o’rtasida katta tafovutlar borligi ma‘lum bo’ladi. Xususan, o’zbek tilida har qanday tub yoki yasama so’z birlikda, bosh kelishikda ikki qismga, ya‘ni negiz va tugalmaga ajratilmaydi. Rus tilida bir­biri bilan bog’lanish jarayonida aksariyat so’zlarning oxiri o‘zgarib turadi. Shuning uchun ham mustaqil so’zlar dastlabki shaklidan boshlab o‘zgaradigan va o‘zgarmaydigan ikki qismga ajratiladi. So’zning turlanganda yoki tuslanganda o‘zgarmaydigan qismi rus tilida osnova (negiz), so’zlarni bir­biriga bog’lash uchun xizmat qiladigan va bu jarayonda o‘zgarib turadigan qism esa okonchaniye (O.Azizov ta‘rifiga ko‘ra, tugalma) deb ataladi. Masalan:

И.п. из-да-тель-ств-о

Р. п. издательства

Д. п. издательству

В. п. издательство

Т. п. издательством

П. п. (об) издательстве

Ushbu misoldagi so’zning tugalmadan holi bo’lgan qismi -да o‘zak morfemasi bilan hosil qilingan yasama negiz hisoblanadi; рыба, рыбы, рыбе, рыбу, рыбой ko‘rinishiga ega bo’lgan, birgina o‘o’zak morfemadan iborat negiz esa tub negiz deyiladi.

Rus tilida ayrim so’zlarning ma‘nolari o’zakdan anglashilib turadi: стол, столом, столе, столик, настольный, столовая, застолье. Ammo bunday so’zlar ozchilikni tashkil qiladi. Aksariyat so’zlarni esa o‘o’zak, negiz va qo‘shimchalarga ajratish nihoyatda mushkuldir. Quyidagi misollarni solishtiring:

друг do‘st

друг+у do‘st+ga

друзь+я do‘st+lar

друзь+ям do‘st+lar+ga

друж+ба do‘st+lik

друж+бе do‘st+lik+ka

Misollarni qiyoslab ko‘rib, shunday xulosalarga kelishimiz mumkin: Birinchidan, turli affikslar qo‘shilishi bilan rus tilidagi so’zlarning o‘zagida fonetik jiatdan o’zgarish yuz beradi. Ushbu misolda o‘o’zakdagi г fonemasi goh зь bilan, goh ж bilan almashadi. (Shunday so’zlar ham borki, ularning o‘zagidagi o’zgarish qo‘shimcha qo‘shilishi bilan yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi: сон-сна, день-дня, чёрт-черти). Misollardagi o’zbekcha so’zlarda esa o‘zak o‘zgarmagan. To‘g’ri, o’zbek tilida ham ayrim o‘zaklarga qo‘shimchalar qo‘shilishi natijasida tovush tushish hodisasi yuzaga kelishi mumkin (o‘rni, burni va h.k.). Ammo bunday hodisalar kam uchraydi. Vaholanki, biz ayrim istisnolardan kelib chiqib, tilning barcha birliklariga baho bera olmaymiz.

Ikkinchidan, rus tilidagi affikslar bir emas, bir necha grammatik ma‘nolarga ega. Masalan, -ям affiksining o‘zi ham ko’plik, ham jo‘nalish kelishigi ma‘nolarini beradi. o’zbek tilida esa qo’shimchalar asosan bir grammatik ma‘noga ega (­ga–j.k. qo’shimchasi, ­lar–ko’plik qo’shimchasi), shu sababdan bu kabi ma‘noni hosil qilish uchun ushbu qo’shimchalarning har ikkalasi tartib bilan o‘z o‘rnida o‘zakka qo‘shiladi.

Uchinchidan, rus tilidagi affikslar standart shaklga ega emas. Xususan, jo‘nalish ma‘nosi har doim ham -ям qo’shimchasi yordamida hosil qilinavermaydi. Masalan: столу-stolga, лампе-lampaga, пути-yo‘lga, школам-maktablarga. O‘zbek tilidagi qo’shimchalar esa doim bir xil ko‘rinishga ega bo’lib, birlik va ko’plikdagi barcha so’zlarning jo‘nalish kelishigi shaklini hosil qilish uchun ­ga qo’shimchasi qo‘shiladi.

To‘rtinchidan, biz –ning, -ga, -dan kabi o’zbekcha qo’shimchalarni alohida holda olib ham, ularning qaratqich, jo‘nalish, chiqish kelishigi qo’shimchalari ekanligini ayta olamiz. Rus tilidagi tugalmalarning grammatik vazifalarini esa faqat so’z tarkibida aniqlash mumkin. Masalan, Девушка сояла у озера. Biz –a qo’shimchasiga yolg’iz holda ta‘rif bera olmaymiz. Chunki birinchi -a qo’shimchasi so’zning jenskiy rod, birlik, bosh kelishikdagi ot ekanligini, ikkinchi –a so’zning jenskiy rod, birlik, aniq nisbat, tugallanmagan tur (несовершенный вид), o‘tgan zamondagi fe‘l ekanligini, uchinchi –a esa bu so’zning sredniy rod, birlik, qaratqich kelishigidagi ot ekanligini bildiradi.

Beshinchidan, ruscha so’zlar dastalbki shaklida tub yoki yasamaga ajratilmaydi. Holbuki har bir o‘o’zakdan turli turkumga oid so’zlar hosil qilinaveradi. o’zbek tilida ishchi, ishsizlik, ishchan kabi yasama so’zlarning o‘zagini ajratib olsak, uning tub ot ekanligi ma‘lum bo’ladi. Rus tilida esa o‘zakning o‘zi mustaqil holda qo‘llanmagani va lug’aviy ma‘noga ega bo’lmagani uchun, u ma‘lum so’z shaklini olgan holdagina turkumlarga ajratiladi. Masalan: дать, давать -fe‘l, задача, передача-ot, данный-sifat (ko’plikda otlashgan holda ham qo‘llanadi).

Oltinchidan, rus tilida bir o‘o’zakdan yuz, yuz ellik, ba‘zan esa ikki yuztagacha so’z yasash mumkin. Masalan, род o‘zagidan родина, родить, родитель, родной, родня, родственник, народ, народность, народный, народник, порода, рождение, возрождение, урод, родник, урожай, породистый, уродливый kabi yuzdan ortiq so’z hosil qilinadi. O‘zbek tilida esa bir o‘zakdan yasalgan so’zlar u qadar ko’p emas – 15­20 tagacha bo’lishi mumkin.