Xx asr 50-80-yillarida neft va gaz sanoati tarixi O‘zMUtarix fakulteti tarix (yo‘nalish va faoliyat turlari bo‘yicha) Sattorov Ulug‘bek Abdurazzoqov o‘g‘li

.
XX asr 50-80-yillarida neft va gaz sanoati tarixi
O‘zMUtarix fakulteti tarix (yo‘nalish va faoliyat turlari bo‘yicha)
Sattorov Ulug‘bek Abdurazzoqov o‘g‘li
1- kurs magistratura talabasi

E- mail :

Annotatsiya: XX asr 50-80-yillarida neft va gaz sanoati tarixi asosiy rol o'ynadi. Dunyodagi ulkan o'zgarishlarga qaramay, bu yigirmanchi asrning oxirida edi. Mahalliy neft va gaz sanoatining rivojlanish sur'atlari, uning geografiyasining o'zgarishi ko'plab omillarga bog'liq edi.


Kalit so'zlar: neft sanoati, iqtisodiy modernizatsiyasi, fundamental, strategik.
Jamiyat taraqqiyoti uchun muhim sohalar tarixini o'rganish bugungi kun tarixchilari uchun muhim vazifalardan biri hisoblanadi.O'zbekiston boy tabiiy resurslarga,chinakam ulkan salohiyatga ega. O'zbekiston moddiy boyliklar bilan taminlashda havas qilsa arziydigan iqtisodiy salohiyatga ega. O’zbekiston gaz sanoati juda keng miqyosda rivojlanadi va respublika xalq xo’jaligining muhim sohalaridan biri bo’lib qoladi. Uning tez sur’atlar bilan yuksalishi quyidagi omillarga bog’liqdir:

1. 
   Tabiiy gaz tannarxi yoqilg’ining hamma turlariga nisbatan eng arzon, u yuqori kaloriyaga egadir. Tabiiy gazdan foydalanish – boshqa yoqilg’ilarga qaraganda yuqori ko’rsatkichni tashkil etadi;
   
2. 
   Xalq xo’jaligi sohalarida tabiiy gazdan foydalanish korxonalarining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarini yaxshilaydi, mehat unumdorligini oshiradi;
   
3. 
   Tabiiy gazdan xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida foydalaniladi, gaz qancha ko’p ishlatilsa, undan keladigan foyda ham shuncha ko’p bo’ladi;
   
4. 
   Kimyo sanoatida gazdan xomashyo sifatida foydalanish oqibatida uning yuksalishi uchun zamin yaratiladi;
   
5. 
   Tabiiy gazni gazoprovod evaziga transportlashtirish tannarxi yoqilg’ining boshqa turlarini uzatishga nisbatan arzon tushadi;
   
6. 
   Tabiiy gazdan foydalanish natijasida iqtisodiy samaradorlikka, gaz olish, uning transporti va iste’moliga bir qadar kamroq kapital mablag’ sarflashga, xarajatlar o’rnining tezroq to’lishiga erishiladi.
   

O’zbekistonda gaz sanoat zaxiralarining ortib borishini nazarda tutib, kelajakda tabiiy gazni qazib chiqarish va undan foydalanishni ko’paytira borish kerak.
Sovet iqtisodiyoti erkin tadbirkorlik davridagi iqtisodiyotdan tubdan farqli asosda: xususiy mulksiz, barcha resurslar davlat qo‘lida jamlangan holda, rejali asosda rivojlanganligini hisobga olsak, bunday qarama-qarshilik mumkin. Ammo 1917 yildan keyin davlatning sanoat siyosatiga boshqa pozitsiyalardan ham baho berish mumkin.
XX asrning boshlarida mamlakatni modernizatsiya qilish ob'ektiv zarurat edi va bu vazifa - agrar jamiyatdan industrial jamiyatga o'tish (barcha oqibatlar bilan) - inqilobdan so'ng, uning siyosiy rangidan qat'i nazar, har qanday hukumat oldida to'liq o'sishda paydo bo'ldi. Burjua Muvaqqat hukumati bu yo'nalishda hech qanday real qadam tashlay olmadi yoki ulgurmadi va shuning uchun modernizatsiyaning sovet versiyasi amalga oshirildi.
To‘g‘ri, avvaliga jahon inqilobiga umid qilgan bolsheviklar, modernizatsiyaning klassik modeli bo‘yicha olg‘a borish o‘rniga, faqat modernizatsiyaga o‘tishning sinfiy xarajatlariga e’tibor qaratdi, ularni davrning asosiy qarama-qarshiligi sifatida oldi. Jahon proletar inqilobiga bo'lgan umidlar so'nganidan keyingina, yangi hukumat modernizatsiyaga o'tdi, bundan tashqari, u qurbon bo'lganidan qat'i nazar, uni katta sa'y-harakatlar evaziga maksimal darajaga ko'tarishga majbur qildi.
O'zbekiston iqtisodiyoti va uning muhim bo'g'ini sanalgan sanoat urushdan keyingi 1946-1950- yillarda tiklandi va rivojlanib bordi. 1946-1950— yillarda 150 dan ziyod yangi sanoat korxonalari qurilib ishga tushirildi. Shuningdek, yoqilg'i sanoati tiklandi va rivojlandi. Farg'ona vodiysida Moylisoy, Shahrixon, Surxondaryoda Kokaydi va Lalmikor neft konlari ochilib foydalanishga topshirildi. Oltiariq neftni haydash zavodi kengaytirildi. Neft ishlab chiqarish 1950— yilda respublikada 1,3 mln. tonnadan oshib ketdi. Polvontosh-Asakagaz quvuri qurildi.
1950-1985— yillar O'zbekiston tarixidagi murakkab davrlardan biridir. Bir tomondan, O'zbekiston xalqining fidokorona, bunyodkorlik mehnati tufayli respublika iqtisodiyoti anchagina rivojlandi. Ikkinchi tomondan, sobiq Ittifoqda hukmron bo'lgan totalitar tuzum, ma'muriy-buyruqbozlikning kuchayishi natijasida ijtimoiy, iqtisodiy va ma'naviy hayotda bir qator muammolar, nohush xolatlar to'planib, pirovardida inqirozli vaziyatni keltirib chiqardi. O'zbekiston xalq xo’jaligini rivojlantirish yetti yillik planiga muvofiq gaz va neft sanoati yetakchi o'rinlardan birini egallaydi. Planda gaz chiqarishni juda tez sur'atlar bilan ko'paytirish ko'zda tutilgan. Shuning natijasida O'zbekiston 1965-yilga borib, Sovet Ittifoqida gaz sanoatining eng yirik markazi bo'lib qoladi.Yoqilg'i sanoati; 50— yillarda Surxondaryo viloyatidagi Sharg'un tosh ko'mir koni o'zlashtirildi va yuqori sifatli qo'ng'ir ko'mir qazib chiqarila boshlandi. 60— yillarda Buxoro va Xorazm viloyatlaridagi Gazli, Jarqoq, Sho'rtepa, Sho'rchi neft konlari o'zlashtirildi. 70— yillarda Farg'ona vodiysida yangi neft konlari ishga tushurildi. 1959— yili qurilib foydalanishga topshirilgan Farg'ona neftni qayta ishlash zavodi ancha kengaytirildi. Zavodda texnika moylari, benzin, dizel yoqilg'isi, parafin va boshqa 35 xil mahsulotlar ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi.
O'zbekistonda gaz sanoati Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida yirik gaz konlarining izlab topilishi va o'zlashtirilishi bilan bog'liq ravishda yuksalib bordi. 50— yillarning ikkinchi yarmida "O'zbek-neftegazrazvedka" tresti amalga oshirgan geologik-qidiruv ishlari natijasida 1956— yili gazlari 500 miliard kubometrga teng bo'lgan, foydalanishga eng qulay Gazli koni ochildi. Shuningdek, Muborak, O'rtabuloq, Qultog', Shapatti, Uchqir, Jarqoq, Qoravulbozor, jami 100 dan ortiq neft va gaz konlari topildi. Ularda 2 trillion kubometr gaz, 250 mln tonna neft zaxiralari borligi aniqlandi.
1958-1960— yillarda 767 km uzunlikdagi "Jarqoq-Buxoro-Samarqand-Toshkent" gaz quvuri qurib bitkazildi. Uning yillik quwati 4,5 mlrd kub-metr gazga teng edi. 1964-1966— yillarda Muborak-Toshkent-Chimkent-Almati gaz quvuri qurilib foydalanishga topshirildi. Uzunligi 1317 km, diametri 720 mm po'lat quvurlari orqali Qashqadaryo gazidan O'zbekistonning ko'pgina shaharlari, shuningdek, Qozog'iston va Qirg'iziston xalqi bahramand bo'ldi. Keyingi yillarda Toshkent-Bishkek-Almati oralig'ida ikkinchi gaz quvuri qurildi. Shunday qilib, 1958-1980— yillarda Buxoro va Qarshi, Gazli rayonlaridan Toshkent-Bishkek-Almati yo'nalishida yotqizilgan gaz quvurlarining umumiy uzunligi 5686 km (uning 3618 km O'zbekistonda yotqizilgan ), yillik quvvati 23 mlrd kub-metr gaz yoqilg'isini tashkil etardi. 70 yillarda Muborakda qurilgan eng yirik gazni qayta ishlash zavodi yiliga 10 mlrd kubometr gazni tozalab berib turdi va yiliga 160 ming tonna oltin gugurt ishlab chiqarilishini ta'minladi.
1974-78— yillarda Xovos-Farg'ona quvuri yotqizildi. Uzunligi 677,8 km dan iborat bo'lgan bu gaz yo'lining 425,8 kilometri O'zbekistondan, qolgan qismi Tojikiston hududidan o'tadi. Qashqadaryo va Buxoro "Zangori yoqilg'isidan qardosh Tojikiston xalqi ham bahramand bo'ldi.
O'zbekistonlikiar respublikamiz hududidan ko'plab boy tabiiy gaz konlarining topilishi va o'zlashtirila boshlanishidan behad xursand bo'ldilar. Har bir oila o'z xonadonida "Zangori yoqilg'i"dan foydalanishni orzu qilardi.Markaziy hokimiyat O'zbekiston gazidan, avvalo, Uraldagi, SSSRning Yevropa qismidagi shahar va posyolkalarni, korxona va xonadonlarni gazlashtirishda foydalanishga kirishdi.1961-63— yillarda zudlik bilan Buxoro-Ural O'rtasida gaz quvuri yo'lining birinchi,ikkinchi va uchinchi navbatlari qurildi. Umumiy uzunligi 6100 km dan uzun bo'lgan Buxoro-Ural gaz transport sistemasining yillik o'tkazuvchi quvvati 21 mlrd kub metr o'zbek zangori oloviga teng edi.
Markaziy hokimiyat bu bilan cheklanib qolmadi, O'zbekiston va Turkmaniston gazini bir yo'la katta miqdorda G'arbiy viloyatlarga uzatish rejalarini tuzdilar. Bu reja O'rta Osiyo-Markaz gaz quvuri nomini oldi. 1965-75— yillarda 2750 km uzunlikdagi O'rta Osiyo-Markaz gaz yo'li qurildi. Ikki yo'nalishdan iborat O'rta Osiyo-Markaz gaz quvurining umumiy uzunligi 5500 km bo'lib, bu yo'llar yiliga 80 mlrd kub-metr yoqilg'i uzatish quvvatiga ega edi. Shunday qilib, o'zbek "zangori yoqilg'isi" uzoq-uzoq joylardagi korxonalar va xonadonlarni isitdi.Ulkan tabiiy resurslar davlatning sanoat siyosatining rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Unda neft muhim rol o'ynadi va XX asrning ikkinchi yarmida tabiiy gaz bilan birga asosiy rol o'ynadi.


Foydalanilgan adabiyotlar


1. Savchenko.P.K, Butorin .A.O O'zbekiston gaz sanoati. O'zbekiston SSR davlat nashriyoti Toshkent-1959
2. Mirzaakbarova.R, Aliyev.T O'zbekiston tabiiy gazi "O'zbekiston" Nashriyoti Toshkent 1974
3. Ahmedov.E.A, Fataxov E.N Bitmas-tuganmas boyliklar o'lkasi. O'zbekiston KP Markaziy komitetining birlashgan nashriyoti. Toshkent. -1967