Xvii-xviii asr va XIX asrning birinchi yarmida Movarounnahrda qanday ijtimoiy-siyosiy o`zgarishlar yuz bеrdi? gapiring

«xalq kitoblari» turi rivoj topganini ta’kidlash joiz.Gо‘rо‘g‘li turkumidagi о‘nlab jangnomalar, tarixiy mazmundagi, qahramonlik dostonlari «Tohir va Zuhra», «Oshiq Fapib va Shohsanam», «Sayyod va Xamro», «Yusufbek va Ahmadbek», «Alibek va Bolibek», «Xurshid va MalikaiDilorom» dostonlarining xalq kitobi variantlari maydonga keldi.Kо‘rilayotgan davrdagi ta’lim tizimi xususida xam tо‘xtalib о‘tish muhim. Bolalar maktabga olti yoshdan borib, unda asosan о‘ziga tо‘q oilalar farzandlari ta’lim olgan. Keyin о‘quvchilar maktabdan madrasaga о‘tishgan. Hisob-kitob, she’r о‘qish san’ati, musiqa, husnixat kabi mahsus saboqlar madrasadan tashqari о‘qitilgan.Madrasalar uch-boshlang‘ach, о‘rta va yuqori bosqichli bо‘lib, ularda arab, fors, о‘zbek tili mukammal о‘rganilgan. Unda diniy bilimlar bilap birga, tо‘rt amal (arifmetika), xandasa (geometriya), falsafa, mangiq, adabiyot, geografiya, kisman tarix va tabobat о‘qitiltgan.Bular ichida, ayniqsa, 1841 yilda Ollokulihon kurdirgan keyingi davr Xiva me’morchiligining ajoyib namunasi bо‘lgan Toshxovli daqqatni jalb qiladi. Bu binoning devorlari yashil oq, tusdagi naqshnikor toshlar bilan chiroyli qilib qoplangan qoramtir kо‘k rang ustiga oq, bо‘yok, bilan solingan ajoyib gullar naqshi, yog‘och ustunlar va eshiklarga chekilgan jimjimador nozik naqshlar usha vaqtdagi Horazm me’morchiligi uchun harakterli uslubda ishlangan.Muhammad Darvish Samarqandiy (XVI asr oxiri - XVII asr boshi). Musavvir va xattot. Asarlarida О‘rta Osiyo miniatyura maktabiga xos xususiyatlar о‘z ifodasini topgan. Uning «Dostonu zebu zevar» qо‘lyozmasiga ishlangan 4 rasmi (Britaniya muzeyida), Sa’diyning «Bо‘ston» asari qо‘lyozmasiga ishlangan miniatyuralari (Dublindagi Chester Bitti kutubxonasida) va yozgan qit’asi (Tehrondagi Saltanat kutubxonasida) saqlanib, bizgacha yetib kelgan.
Muhammad Nodir Samarqandiy (XVI asr oxiri - XVII asr). Musavvir, yirik portretchi. Asli samarqandlik, keyinchalik Hindistonga borib, Jahongir va Shoh Jahon saroyida xizmatda bо‘lgan. Uning ijodida О‘rta Osiyo va Hindiston miniatyura maktablari an’analari uyg‘unlashgan. Muhammad Nodir «Savdogarlar Yusufni quduqdan tortib olmoqdalar» kо‘p shaklli kompozitsiyalar, Jahongir, Shoh Jahon, shahzoda Doniyol (Britaniya muzeyida) va Xusrav (Luvrda), davlat arboblari Halilulloxon, Izzatxon, Asafxon о‘g‘li Mirzo, Sher Muhammad (Britaniya muzeyida) portretlarini yaratgan.Muhammad Sharif (XVI asr oxiri - XVII asr boshlari). Musavvir. О‘rta Osiyo miniatyura maktabi asoschisi. Muhammad Murod Samarqandiy bilan Sa’diyning «Bо‘ston» asari qо‘lyozmasini (Dublindagi kutubxonada) bezashda qatnashib, 4 ta rasm ishlagan. Shuningdek, hamkorlikda «Yigit rasmi» (Luvrda) va «Gо‘zal qiz» (shaxsiy majmuada) kabi alohida asarlarini ham yaratgan.Muhammad Muqim (XVII asr). Musavvir. Ashtarxoniy xonlardan Abdulazizxon (1645-1680) va Subxonqulixon (1689-1702) kutubxonasida ijod qilgan. Muhammad Muqim insonlar tasviriga alohida e’tibor bergan, asarlari tasvirlarning nafis ishlanishi, qiyofalar ifodaliligi, kompozitsiyalar mutanosibligi hamda shakllar yirikligi bilan ajralib turgan.

О‘z davrining yirik ijodkorlari Hoja Gado, Avaz Muhammad, Mulla Behzod kabi musavvirlar va Mirzo Barqiy, Mulla Mir Munshiy, ibn Arabshoh kabi xattotlar bilan birga ishlab, Nizomiyning «Xamsa», Firdavsiyning «Shohnoma» asarlarini badiiy jihatdan bezagan. Shuningdek, Firdavsiyning «Shohnoma», «Narimonnoma», «Bayonnoma», «Faramuznoma» qо‘lyozmalari majmuasiga rasmlar ishlashda ishtirok etgan.Bu davrda xonliklarda she’riyat juda yaxshi rivojlandi.

Abulg‘oziy Ubaydulla Bahodirxon (XVII asr). Muhammad Shayboniyxonlar sulolasidan. 1643 yilda Xiva taxtiga о‘tirgan. Davlatga rahbarlik qilish bilan ayni vaqtda ilm, ijod bilan ham shug‘ullangan. Hadis ilmida muhaddislar ustozi bо‘lmish xoja Mavlono Isfahoniyning, islom huquqi ilmida esa mavlono Mahmud Azizonning shogirdi bо‘lgan. Qiroatda esa mavlono Yormuhammad qoriyga shogird tushgan. Forsiy va turkiyda she’rlar ijod qilgan.

Bir-bir ayting dо‘stlar dardimni dildor oldida,

Aytib-aytib yig‘langiz zinhor-zinhor oldida.

Ey, Ubaydiy, bilgan ermish dor ila holingni yor

Hojat ermas qilg‘asen dardingni izhor oldida.Abulmuzaffar Abdulatif Bahodirxon (XVII asr). Shayboniy xonlaridan bо‘lib, adolat sohibi, ilm-fan va ijod homiysi edi. Tarix va ilmi nujumdan yaxshi xabardor bо‘lgan. Shoirlar, fozillar bilan kо‘p suhbat tuzgan. She’riyatidan namuna:

Moviy yorlig‘ini solibtur dilbarim qosh ustina

Noz birlan harna qilsa ul pari bosh ustinaSayqaliy (XVII asr). Nomi Muhammad bо‘lgan bu ijodkor Xisor о‘zbeklaridan bо‘lib, yashab о‘tgan davri haqida aniq ma’lumotlar yо‘q. Har holda XVII asr oxiri XVIII asr boshlarida о‘tgan degan taxmin bor. «Ravzat ul-shuhado» nomli she’riy kitobi va «Bahrom va Gulandom» nomli dostoni bizgacha yetib kelgan. Arablar istilosidan keyin O‘rta Osiyo, xususan, Movarounnahrning madaniy, adabiy jarayonida keskin o‘zgarishlar yuz berdi. Birinchi navbatda, ijtimoiy, siyosiy vaziyat o‘zgardi, xalifalik yuzaga keldi. Davlat boshqaruvida yangicha tartib va qoidalar joriy qilindi. Xuroson noibi bo‘lib turgan Ma’mun otasi Xorun ar-Rashid vafotidan keyin taxt uchun kurashlar jarayonida 813 yili Xuroson va Movarounnahrdagi katta zamindorlar Tohir ibn Husayn va boshqalar yordami bilan Bag‘dodda xalifalik taxtini egalladi. SHundan so‘ng Tohir ibn Husayn xalifadan keyingi ikkinchi shaxs bo‘lib qoldi. U o‘zining bu mavqeidan foydalanib, Xuroson va Movarounnahrdagi hokimiyatni qo‘lga oldi va o‘zini bu erda mustaqil hokim deb e’lon qildi. SHu yo‘sinda Tohiriylar sulolasi (821-873) paydo bo‘ldi.Xuddi shu davrda Movarounnahrda Somon avlodlari hukmronligi ham kuchaydi. Mahalliy hukmdorlar yordamiga suyangan xalifa Ma’mun (813-833) Asad ibn Somonning o‘g‘illari Nuh ibn Asadni – Farg‘ona, YAhyo ibn Asadni – SHosh va Usrushona, Ilyosni esa Hirot hokimi etib tayinladi.Tohiriylar Movarounnahrda Somoniylar hokimiyatini tan olgach, Somoniylar vassal sifatida taxt so‘raydi. 841 yili Nuh ibn Asad, ko‘p o‘tmay YAhyo ham vafot etib, Samarqand va SHosh Ahmad ibn Asad qo‘liga o‘tdi. U taxtni Farg‘onadan Samarqanda ko‘chirib, bu shaharni o‘z davlatining poytaxti deb e’lon qildi. Ahmad ibn Asad vafotidan keyin esa taxtni uning katta o‘g‘li Nasr ibn Ahmad egalladi (864-892).⁴⁸

Somoniylar davrida fors- tojik adabiyoti Movarounnahrning adabiy- ma’naviy hayotida muhim o‘rin egalladi. Adabiy jarayon ijtimoiy-tarixiy jarayondan ajralmagan holda rivojlana bordi. Ilm-fan rivoj topdi, Buxoro SHarqning yirik madaniy, hunarmanchilik va savdo markaziga aylandi. Bu haqda as-Saolibiyning “Yatimat at-dahr” asarida qimmatli ma’lumotlar berilgan.X asr va X1 asrning birinchi yarmida badiiy adabiyot rivoj topdi. Biz bu davr adabiy jarayoni haqida o‘z o‘rnida to‘xtalamiz. O‘rta Osiyo madaniy hayotida arab va fors tillaridagi adabiyot muhim rol o‘ynadi. Islomning yoyilishi va O‘rta Osiyoda mustahkam qaror topishida arab tili asosiy rolni o‘ynadi. “Tarixda favqulodda bo‘lgan va biz Uyg‘onish deb ataydigan davrni yaratgan kuchlar” ⁽Konrad)  xuddi shu davrda yuzaga keldi. Uyg‘onish davrining buyuk namoyandalari o‘zlarining amaliy faoliyati, tarix, falsafa, mantiq, shuningdek, aniq fanlar sohasidagi kashfiyotlari bilan O‘rta Osiyo tarixida chuqur iz qoldirdilar.Somoniylar, G‘aznaviylar va Qoraxoniylar davridagi madaniy, ilmiy muhit, jamiyatning yangi bir o‘zanga solinishi natijasida Uyg‘onish davri paydo bo‘ldi. Quyida Uyg‘onish davriga asos solgan O‘rta Osiyo olimlaridan ayrimlarining faoliyati haqida qisqacha to‘xtalamiz. (Uyg‘onish haqida bir-ikki jumla) (metodikasi haqida Qozoqvoy akaning ayrim kuzatishlari bor. Orqaga olib qo‘ydim, bu o‘rinda kerak emas).

2. J