Xvii ásirden XIX

Kúnxoja Ibrayım ulınıń qaraqalpaq xalqınıń tariyxında jámiyetlik-pedagogikalıq pikirlerdiń rawajlanıwında úlken ornı bar. Ol X1X ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń ustazı esaplanadı. Ondaǵı kóregenlik hám danalıqtı Jiyrenshe sheshenge teńeydi.
Kúnxoja (1799-1880) Ámiwdár’yanıń quyarlıǵındaǵı Jańadár’ya awılında tuwılǵan. Baslawısh tálimdi awılındaǵı mektep-meshitte alıp, keyinshelik Qaraqum iyshan medresesinde oqıǵan. Bolashaq demokrat shayır medresede tábiǵıy hám diniy pánlerden tálim alıw menen birge Nawayı, Fizuliy, Bedil sıyaqlı shıǵıs oyshıllarınıń progressiv ideyaları menen tanısıp barǵan. Jetimlik hám joqshılıqlardıń qıyınshılıqlarına qaramay oqıwın aqırına jetkizgen hám keyinshelik ustazlıq etip bala oqıtqan. Qıssaxanlıq penen shuǵıllanǵan, kóp izleniwi nátiyjesinde belgili shayır dárejesine ósip jetilisken.
Ol jasaǵan dáwirde qaraqalpaq xalqınıń mádeniy-ekonomikalıq turmısı oǵada ayanıshlı edi. Buǵan tózbegen xalıq 1827 jılı Aydos biy basshılıǵındaǵı xalıq azatlıq kóterilisin keltirip shıǵardı. Usınday ádalatsızlıqlarǵa shıdamaǵan shayır «Kel-kel xoja elińe», «Aydos biy keshti álemnen, «Xojam saǵan ne boldı» atlı qosıqların jazadı.
Eldegi joqshılıq saldarınan jetimlerdiń kóbeyip ketkenligin, olarǵa xalıq hám xanlıq tárepinen járdem kerekligin aytıp, «Jetimniń haqın jep qoyma», «Aq Mamıtım haq ber dese qaytıp ber» h.t.b. qosıqların dóretedi.
Turmıstıń ǵalma ǵalı menen qońsı qazaq eliniń Aqtóbe átirapındaǵı «Dońız taw» awılına barıp, mektep ashadı hám balalarǵa tálim-tárbiya beredi. Bul óz gezeginde Kúnxojanıń pedagogikalıq sheberliginiń artıp, tálim-tárbiyalıq pikirleriniń rawajlanıwına óziniń tásirin tiygizgen. Ol qazaqtıń Aqmeshit, Aqtóbe, Qızılorda h.t.b. jerlerinde qazaq xalqın aralap, jámiyetlik turmıs tárizleri menen tanısadı, qońsılas túrkmen elinde boladı. Kúnxoja onlaǵan jıl dawamında áyyemgi civilizaciya mákanı bolǵan Xorezmniń paytaxtı Xiywa qalasında jasap, talap isleydi. Ol jerde Xiywa xanı Mádeminniń sazende baqsılardı jıynap, kórik-tańlaw ótkergeni, Kúnxojanıń sol tańlawǵa qatınasqanı xan sarayınıń ishki turmısı menen tanısıwına, puqara xalıqtıń awır turmısın jırlawshı baqsılarǵa xannıń jek kóriwshilik kóz-qarasları onı qattı oylandıradı hám óziniń «Umıtpaspan», «Túye ekenseń» h.t.b. qosıqlarınıń jazılıwına sebepshi boladı. Shayır Qaraqalpaqstannıń Rossiya soramına ótkennen keyinde jeti jıl ómir súredi. Bulardıń barlıǵı Kúnxojanıń jámiyetlik-pedagogikalıq kóz-qaraslarınıń demokratiyalıq mazmunǵa iye bolıwına belgili dárejede óz tásirin tiygizedi.
Kúnxoja óz shıǵarmalarında tálim-tárbiya máselelerine úlken dıqqat qaratadı. Shayır «Meniń balam», «Balam ólgende» t.b. qosıqlarında tárbiyanıń qaysı túri bolsada onı balalarǵa jaslayınan beriw kerek ekenligin násiyatlaydı. Adamlardıń xarakteri, minez-qulqı olardıń jaslayınan alǵan tárbiyasına baylanıslı dep túsinedi.
Onıń «Sók sanar», «Izimbet», «Berman qara», «Kirerseń», «Kim ediń», «Jaylawım», «Malım barda», «Sergizdan» h.t.b. qosıqlarında insannıń tárbiyası, onıń turmıs abadanlıǵı, ádep-ikramlıǵı, mártligi, tuwrı sózligi t.b. kámil insan kelbetin qáliplestiriw máseleleri jatadı. Juwmaqlap aytqanda Kúnxojanıń tálim-tárbiyalıq kóz-qaraslarınan házirgi úzliksiz tálim sistemasında paydalanıw júdá úlken áhmiyetke iye.