Xvii ásirden XIX

5.2. Munis Xorezmiydiń (1778-1829) “Savodi ta’lim” shıǵarması kórkemlep jazıwǵa baylanıslı dáslepki shıǵarma.

Munis Xorezmiy Xiywaǵa jaqın jerdegi Qiyat awılında Áwezbiydiń shańaraǵında 1778-jılı dún’yaǵa keldi. Onıń ákesi Áwezbiy ilim hám mádeniyattıń qádirine jetetuǵın, dóretiwshilik miynet adamların húrmetleytuǵın adam boldı. Sonlıqtanda balasınıń oqıw hám dóretiwshilik miynet penen shuǵıllanıwǵa baylanıslı bolǵan barlıq arzıw-úmitlerin iske asırıwǵa háreket jasaydı, oǵan bas-kóz boladı.
Munis Xorezmiy dáslepki bilimdi awıllıq mektepte aladı. Sońınan Xiywa metreseleriniń birinde oqıydı. Ol ilim sırların sol dáwirdegi belgili ustaz Saydiyshanxojadan úyrenedi. Oqıw barısında arab, fars tillerin puxta ózlestiredi.
Jas shayır sol waqıttaǵı qosıqların «Munis» ádebiy laqabı menen jazadı. Ol Nizamiy, Dexleviy, Sheraziy, Lutfiy, Ferdawsiy, Nawayı hám basqada shayır-oyshıllardıń shıǵarmaların qunt penen úyrenedi.
Munistiń ákesi 1800-jılı qaytıs boladı. Xiywa xanı Awez Inaq ulı jas shayırdıń talantına tán berip, onı saray jumıslarına shaqıradı. Bul jerde shayır xan sarayındaǵı ayrım ádalatsızlıqlardı, teńsizliklerdi abaylaydı. Usı kórinisler onıń dóretiwshiliginede tásir jasaydı.
1804-jılı qosıqların bir toplamǵa jámleydi, 1815-jılı bolsa 16892 misradan ibarat bolǵan «Munisul-ishshoq» atamasındaǵı kitabın járiyalaydı. Al, 1804-jılı jazıwǵa, xat tanıwǵa baǵıshlanǵan «Savodi ta’lim» atlı qollanbasın jazadı.
Munistiń bul shıǵarması sawat ashıw jollarına umtılıwshılar ushın oǵada áhmiyetli boladı. Onıń 1-bóliminde xat tanıw hám jazıp úyreniw ushın kerekli bolǵan oqıw quralları haqqında, al, 2-bóliminde xat tanıw, jazıw sheberliklerin jetilistiriw usılları haqqında ámeliy baǵdarda bilim beriledi.
Munis Xorezmiy óziniń tálim-tárbiya haqqındaǵı qosıqlarında doslıq, wapadarlıq máselelerine ayrıqsha itibar qaratadı. Dos tańlawda abaylaw kerekligin esletip ótedi. Ol jaman sózlerdi aytatuǵın adamlardan jaslardıń áwlaq júriwin usınıs etedi.
Munis Xorezmiy nápsini tıyıp júriw kerekligin, sebebi, nápsisin ashıp júrgen adamlardıń jekkórinishli bolatuǵınlıǵın, abıroyınıń tógiletuǵınlıǵın aytıp adamlardı saqlandırıwǵa háreket jasaydı.
Ulıwma Munis Xorezmiy óziniń tálim hám tárbiya haqqındaǵı kóz-qaraslarında rasgóylik, doslıq, wapadarlıq, sadıqlıq, ádalatlılıq, shiyrin sózlilik, gozzal insanıy pazıyletlerge iye bolıwshılıqtı joqarı bahalaydı. Xalıqtı ilimli bolıwǵa shaqıradı.