Xususiyatlari va falsafiy tahlili

Oriental Renaissance: innovative, 
educational, natural and social sciences
 
 
VOLUME 1 | ISSUE 2 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021= 5.423 
250 
w
www.oriens.uz
2021
 March 
 
haqida risola”), “Risala fi-l-axlaq” (“Axloq haqida risola”), “Kitob al-insaf” 
(“To‘g‘rilik haqida kitob”), “Risala fi-l-ishq” (“Muhabbat haqida risola”), “Risala fi-
n-nafs” (“Jon haqida risola”), “Risala Hay ibn Yaqzon” (“Hay ibn Yaqzon haqida 
risola”), “Salamon va Ibsol” (“Salomon va Ibsol”) va boshqa asarlari
3
da bildirilgan 
nihoyatda mazmundor va ilg‘or fikrlari o‘zagida diniy axloq me’yorlari va 
tamoyillarida ziddiyatli joylari bor. 
NATIJALAR
Insoniy aql sharafiga aytilgan madhiyalar, uning yuksak axloqiy sifatlarini 
Yaqin va O‘rta Sharq xalqlarining ijtimoiy-falsafiy tafakkuridagi rasionalizm, 
hurfikrlilik va insonparvarlik tarixida yangi hodisa emas, deb aytish mumkin. Biroq 
mazkur risolaning qimmati shundaki, ushbu an’ana o‘zining yorqin, bir joyga 
to‘plangan ifodasini topgan, aniq ifodalangan etikaviy-gnoseologik fenomen sifatida 
maydonga chiqadi. 
Albatta, o‘sha davrdagi Sharqning barcha mutafakkirlari va allomalari kabi Ibn 
Sino ham bu masalaga idealizm va diniy pozisiyadan yondoshib, insoniy ilm va 
axloqiylikning manbai deb donishmandlik va Yaratuvchining qudratini e’tirof etadi. 
Shunga qaramay, allomaning fikrlari diniy aqidalar bilan mos kelmaydi, negaki, 
uning fikricha, xudoning ijodiy quvvati uning xohish va irodasida emas, balki qanday 
bo‘lmasin mumkiniyning voqelikka zaruriy aylanishida ifodalanadi. Shuning uchun 
hech nimadan nimagadir, imkonsizdan imkoniyga aylanish Yaratuvchining 
vakolatiga kirmaydi. Alloma qarashlarining bunday yo‘nalganligi ko‘plab 
tadqiqotchilarga, jumladan, E. Renanga, M. Tyurkerga, A. Sayiliga va boshqalarga 
tanish bo‘lgan. Chunonchi, M. Tyurker faylasuf-donishmandlar, jumladan, Ibn Sino 
Yaratuvchining vazifasi erkin iroda va mustaqil xohish bo‘yicha yaratishda 
mujassamlashmaganligini tamomila e’tirof etadilar, deb yozadi
4
. 
Ibn Sinoning farazicha, inson Xudo tomonidan zaif mavjudot sifatida 
yaratilgan. Shunga qaramay, u barcha mavjudotlardan o‘zining mukammalligi, tana 
tuzilishi va tashqi ko‘rinish tabiatiga ko‘ra ajralib turmasin, unga barcha tirik 
mavjudotlar orasida eng markaziy o‘rin taalluqlidir. 
Ko‘pgina holatlarda insondan jismoniy jihatdan kuchli bo‘lgan boshqa tirik 
mavjudotlarga qiyoslaganda insonning afzalligi nimada ko‘rinadi? Ibn Sino fikricha, 
xudo insonni shunday quvvat bilan siylaganki, inson uning vositasida ezgulik 
(“xayr”) ni yovuzlik (“sharr”) dan, aqliy kamolot, mukammallik (“rashad”) ni 
adashish, yolg‘on (“gumrohi”) dan ajrata olish salohiyatiga ega
5
. Inson aqlli 
3
Qarang: Fehrist kitab ash-shayx ar-ra’is. Rkp. IV AN UzSSR, inv. № 2385/ XI; Irisov A. Abu Ali ibn Sino. T., 1963. 
4
Qarang: Tűrker M. Űç tehafűt bakimindan felsefe ve din műnasebeti. Ankara, 1956. 311-sah. 
5
Ibn Sino va “Tadbir-e manzil” / Tarjimai va negaroshi Muhammad Najmi Zenjoniy. Tehron, 1319 h.sh., 4-bet. 

---