Xulosa foydalanilgna adabiyotlar ro’yxati kirish

REJA
KIRISH
1. Immunitet haqida tushuncha.
2. Immunitet va vaksinatsiya xillari.
XULOSA
FOYDALANILGNA ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH
Hozirgi zamon immuneologiyasi talqiniga ko’ra immunitet deganda organizmning genetik begona informatsiyani tashuvchi tirik tana va moddalardan o’zin shimoya qilish xususiyati tushuniladi. Immunitet organizmni nafaqat mikroblardan balki gistomansublikning atigi bitta geni bilan farq qiluvchi shujayra va to’qimalardan sham shimoya qiladi. Bundan tashqari immunitetning asosiy vazifalaridan biri shavfsiz va shavfli o’smalarga qarshi kurash. Turli mikroorganizmlar, viruslar, ularning shayot faoliyatidagi ajratilgan mashsulotlari, o’sma shujayralari, transplantatlar, allergenlar, oqsillar, polisaxaridlar va boshqalar organizm uchun genetik begona shisoblanadi.
Klassik immunologiyaning asoschilari bo’lib Lui Paster, I.I. Mechnikov, P.Erlix shisoblanadi. 1881 yili Lui Paster vaktsinatsiyaning ilmiy asoslarini ishlab chiqdi va bir qator virusli bakteriyali infektsiyalarga qarshi vaktsinatsiyalarni yaratishga muvaffaq bo’ldi. (qutirish kasalligiga va Sibir yarasiga qarshi). SHuning uchun sham 1881 yil immunologiyani fan sifatida dunyoga kelgan yil shisoblanadi.

1769 yili E.Djenner tomonidan qora chechakka qarshi (ospaga) emlash usuli taklif qilgan va u keng qamrovda ishlatilgan bo’lsada, immunitet shosil bo’lish usullari u vaqtda ma`lum emas edi. Emlash usuli esa shalq tabobatini kuzatish asosida ishlab chiqilgan edi. SHunday bo’lsada, bu usul yordamida millionlab odamlar shayotini saqlab qolishga erishilgan.

1890 yillarda buyuk rus olimi I.I.Mechnikov fagotsitoz ko’rinishini aniqlagan va immunitetning shujayraviy fagotsitar nazariyasini yaratgan. SHu paytning o’zida nemis olimi P.Erlix immunitetning gumoral nazariyasini taklif etadi.
SHundan so’ng bir necha yillar davomida immunitetning ikki qarama- qarshi oqimi o’zaro kurash olib borishadi. Oqibatda ikkila nazariya sham to’\ri ekanligi, ya`ni immunitet shujayraviy va gumoral ko’rinishda yuzaga chiqish ma`lum bo’ladi.
1908 yili I.I.Mechnikov va P.Erlixlarga immunitet nazariyalarini yaratganliklari uchun xalqaro Nobel mukofoti topshirildi.
Immunologiyaning yana bir yo’nalishi – organizmlarning immunologik farqlarini o’rganish, to’qima antigenlari shaqidagi ta`limot K.Landshteyner tomonidan (1900 yil) odam qon gurushlari kashf etilgandan so’ng rivojlana bordi. qon gurushlari o’zaro maxsus oqsillar - eritrotsitlardagi antingenlar va qon zardobidagi antitanalarning bo’lishi bilan o’zaro farq qilinib, shozirgi kunga kelib odam eritrotsitlarining 14 izoantigen tizimi 70 dan ortiq antigenni o’z ichiga oladi.
Immunologiyani fan sifatidagi rivojlanishi tarixda avvalambor virusli va bakterial infektsion kasalliklarga qarshi kurashga qaratilgan edi. XX asrning 50-yillarigacha barcha adabiyotlarda immunologiya – odam va shayvonlarda infektsion kasalliklar qo’z\atuvchilariga nisbatan chidamlikni oshirish omillarini o’rganuvchi va sun`iy immunitet mexanizmlarini yaratishni o’rganadigan fan deb ta`rif beriladi. 1945 yili ingliz tadqiqotchisi Medavar gospitalda yaralangan va kuygan bemorlardagi teri transplantatini bitishini o’rgangan paytda, birinchi marta to’qima ko’chib tushishining asosiy sababi - begona to’qima ko’chirib o’tqazilgan retsipient organizmining immun reaktsiyasi ekanligini isbotlab berdi. Keyinchalik esa «transplantatsion immunitet», «noinfektsion immunitet» shaqidagi tushunchalar paydo bo’ldi.
Hozirgi paytda immunitet deb organizmning, o’zida begona genetik axborotni tashuvchi tirik tana va moddalardan shimoyalanish usuli tushuniladi. Genetik begona axborotni bakteriyalar, viruslar, sodda shayvonlar va o’simliklar, gelmintlar, oqsillar, shujayralar, shu jumladan organizmning o’zgargan shaxsiy shujayralari tashib yuradi. Barcha sanab o’tilgan omillar antigenlar deb yuritiladi. Antigenlar deb organizmga tushganda antitanalar shosil qilish xususiyatiga ega moddalarga aytiladi. Ko’pchilik oqsillar antigenlik xususiyatiga ega, shu bilan birgalikda yuqori molekulali lipopolisaxaridlar va nuklein kislotalar sham antigen bo’lishi mumkin. Noorganik moddalar (tuzlar, kislotalar) va oddiy organik moddalar (uglevodlar, aminokislotalar) antigenlik xususiyatiga ega emas, chunki ularda spetsifiklik yo’q.
Mashshur avstriyalik olim F.Bernet (1961 y.) immun tizimning asosiy ashamiyati «o’ziniki» va «begonalik» xususiyatlarini aniqlash, shuningdek organizm ichki mushiti doimiyligi – gomeostazni saqlashda ekanligini ta`riflab berdi. Demak, immunologiyaning o’rganish predmeti – organizmda gomeostazni buzuvchi ekzogen va endogen omillardan shimoya qiladigan murakkab, ko’p komponentli immun tizimdir.
Turli mikroorganizmlar, viruslar, ularning shayot faoliyatidagi ajratilgan mashsulotlari, o’sma shujayralari, transplantatlar, allergenlar, oqsillar, polisaxaridlar va boshqalar organizm uchun genetik begona shisoblanadi.
Klassik immunologiyaning asoschilari bo’lib Lui Paster, I.I. Mechnikov, P.Erlix shisoblanadi. 1881 yili Lui Paster vaktsinatsiyaning ilmiy asoslarini ishlab chiqdi va bir qator virusli bakteriyali infektsiyalarga qarshi vaktsinatsiyalarni yaratishga muvaffaq bo’ldi. (qutirish kasalligiga va Sibir yarasiga qarshi). SHuning uchun sham 1881 yil immunologiyani fan sifatida dunyoga kelgan yil shisoblanadi.
1769 yili E.Djenner tomonidan qora chechakka qarshi (ospaga) qarshi emlash usuli taklif qilgan va u keng qamrovda ishlatilgan bo’lsada, immunitet shosil bo’lish usullari u vaqtda ma`lum emas edi. Emlash usuli esa shalq tabobatini kuzatish asosida ishlab chiqilgan edi. SHunday bo’lsada, bu usul yordamida millionlab odamlar shayotini saqlab qolishga erishilgan.
1890 yillarda buyuk rus olimi I.I.Mechnikov fagotsitoz ko’rinishini aniqlagan va immunitetning shujayraviy fagotsitar nazariyasini yaratgan. SHu paytning o’zida nemis olimi P.Erlix immunitetning gumoral nazariyasini taklif etadi.
SHundan so’ng bir necha yillar davomida immunitetning ikki qarama- qarshi oqimi o’zaro kurash olib borishadi. Oqibatda ikkila nazariya sham to’\ri ekanligi, ya`ni immunitet shujayraviy va gumoral ko’rinishda yuzaga chiqish ma`lum bo’ladi.
1908 yili I.I.Mechnikov va P.Erlixlarga immunitet nazariyalarini yaratganliklari uchun xalqaro Nobel mukofoti topshirildi.
Immunologiyaning yana bir yo’nalishi – organizmlarning immunologik farqlarini o’rganish, to’qima antigenlari shaqidagi ta`limot K.Landshteyner tomonidan (1900 yil) odam qon gurushlari kashf etilgandan so’ng rivojlana bordi. qon gurushlari o’zaro maxsus oqsillar - eritrotsitlardagi antingenlar va qon zardobidagi antitanalarning bo’lishi bilan o’zaro farq qilinib, shozirgi kunga kelib odam eritrotsitlarining 14 izoantigen tizimi 70 dan ortiq antigenni o’z ichiga oladi.
Immunologiyani fan sifatidagi rivojlanishi tarixda avvalambor virusli va bakterial infektsion kasalliklarga qarshi kurashga qaratilgan edi. XX asrning 50-yillarigacha barcha adabiyotlarda immunologiya – odam va shayvonlarda infektsion kasalliklar qo’z\atuvchilariga nisbatan chidamlikni oshirish omillarini o’rganuvchi va sun`iy immunitet mexanizmlarini yaratishni o’rganadigan fan deb ta`rif beriladi. 1945 yili ingliz tadqiqotchisi Medavar gospitalda yaralangan va kuygan bemorlardagi teri transplantatini bitishini o’rgangan paytda, birinchi marta to’qima ko’chib tushishining asosiy sababi - begona to’qima ko’chirib o’tqazilgan retsipient organizmining immun reaktsiyasi ekanligini isbotlab berdi. Keyinchalik esa «transplantatsion immunitet», «noinfektsion immunitet» shaqidagi tushunchalar paydo bo’ldi.
SHozirgi paytda immunitet deb organizmning, o’zida begona genetik axborotni tashuvchi tirik tana va moddalardan shimoyalanish usuli tushuniladi. Genetik begona axborotni bakteriyalar, viruslar, sodda shayvonlar va o’simliklar, gelmintlar, oqsillar, shujayralar, shu jumladan organizmning o’zgargan shaxsiy shujayralari tashib yuradi. Barcha sanab o’tilgan omillar antigenlar deb yuritiladi. Antigenlar deb organizmga tushganda antitanalar shosil qilish xususiyatiga ega moddalarga aytiladi. Ko’pchilik oqsillar antigenlik xususiyatiga ega, shu bilan birgalikda yuqori molekulali lipopolisaxaridlar va nuklein kislotalar sham antigen bo’lilishi mumkin.
Noorganik moddalar (tuzlar, kislotalar) va oddiy organik moddalar (uglevodlar, aminokislotalar) antigenlik xususiyatiga ega emas, chunki ularda spetsifiklik yo’q.
Mashshur avstriyalik olim F.Bernet (1961 y.) immun tizmning asosiy ashamiyati «o’ziniki» va «begonalik» xususiyatlarini aniqlash, shuningdek organizm ichki mushiti doimiyligi – gomeostazni saqlashda ekanligini ta`riflab berdi. Demak, immunologiyaning o’rganish predmeti – organizmda gomeostazni buzuvchi ekzogen va endogen omillardan shimoya qiladigan murakkab, ko’p komponentli immun tizimdir.
1 tabiiy va 2 sun`iy immunitetlarga bo’linib, shar biri aktiv (faol) va passiv (nofaol) bo’ladi. Tabiiy faol immunitet kasallikni boshdan kechirganidan so’ng shosil bo’ladi, tabiiy passiv immunitet yangi tu\ilgan chaqaloqlarda bo’lib, onadan qorinda rivojlanganda yo’ldosh orqali va tu\ilgandan so’ng ona suti orqali o’tadi.
Sun`iy immunitet vaktsina yuborilganidan so’ng (faol immunitet) yoki immun zardobi, immunoglobulinlar yuborilgandan so’ng (passiv immunitet) shosil bo’ladi.
Fagotsitoz shaqidagi ta`limot asoschisi I.I.Mechnikov, quyi – sodda organizmlarda fagotsitoz ovqat shazm qilish vazifasini amalga oshirishini, yuqori organizmlarda shimoya funktsiyasini bajarishini ko’rsatib berdi. Ulu\ rus olimi fagotsitar shususiyatga ega bo’lgan xujayralar – fagotsitlarni mikrofag va makrofaglarga bo’lib chiqdi. Mikrofaglar, ya`ni granulotsitlar (neytrofillar, eozinofillar) mikroblar tushgan joyda birinchi bo’lib qarshilik ko’rsatishadi. Makrofaglarga sharakatchan qon monotsitlari, poliblastlar, gistiotsitlar, sharakatsizlariga esa – taloq xujayralari, limfatik to’qima, kupfer shujayralari, qon-tomirlarning endoteliy xujayralari kiradi.
Fagotsitar reaktsiya quyidagi 3 bosqichni o’z ichiga oladi:
1. Fagotsitning fagotsitoz ob`ektiga yaqinlashishi.
2. Uni yutib yuborishi.
3. SHujayra ichida shazm qilishi.
Agarda yutilgan mikroblar shazm qilinsa, fagotsitoz tugallangan shisoblanadi.
Ba`zi bir infektsiyalarda (gonoreya, tuberkulez, lepra-moshov, leytmaniya va boshqalar)fagotsitoz tugallanmagan bo’lishi mumkin, chunki fagotsitlar tomonidan mikroblar shalok bo’lmay, aksincha shujayra ichida ko’payadi. Fagotsitlar tomonidan yutilgan mikroblar shujayrani yorib chiqishi sham mumkin.
Organizmda immun nazoratni amalga oshiradigan maxsus tizim immunitet tizimi deb ataladi. Umurtqalilar organizmida immun tizim anatomik jishatdan bitta butun bo’lmay, aloshida to’plamlar (timus (ayrisimon bez), limfa tugunlar, taloq, suyak ko’migi) bo’lib joylashadi. Bu diffuz (tarqoq) tizimning o\irligi odamda taxminan 1500-2000 gramm bo’lib, markaziy va periferik a`zolardan iborat. Immunitetning markaziy a`zolariga timus, fabritsus xaltachasi (qushlarda) yoki odamdan uning analogi (tonzilalar va apendeks) kiradi. Suyak ko’migida ko’chib yurish qobiliyatiga ega bo’lgan va barcha limfoid to’qimalarning o’ziga xos qurilish materali bo’lgan o’zak xujayralar bo’lganligi uchun sham immunolog R.V.Petrov ta`rifiga ko’ra markaziy immun tizimi a`olaridan biri shisoblanadi. Periferik immun tizimi a`zolariga taloq, limfa tugunlari, turli a`zo va to’qimalardagi limfoid to’plamlar kiradi.
YUqoridagi barcha a`zolar qon va limfa oqimlari orqali o’zaro bitta tizimga birikadi va aloqada bo’ladi.
Immun tizimning asosiy biriktiruvchi zvenosi bo’lib limfotsit shisoblanadi. Limfotsitlar barcha leykotsitlarning taxminan 30% tashkil qiladi (1 ml qonda 2000 ta limfotsit bo’ladi).
Markaziy immun tizimi a`zolari - timus va bursa (Fabrius xaltachasi) nomidan ularga tobe bo’lgan limfotsit tizimlari: T-tizim va V–tizim (Tlimfotsitlar va V–limfotsitlar) o’z nomlarini olishgan.
T–tizim shujayraviy immun tizim reaktsiyalarini, V–tizim esa gumoral immun reaktsiyalarni amalga oshiradi.
Hujayraviy immun reaktsiya sekinlashgan tipdagi yuqori sezgirlik reaktsiyasi, o’sma shujayralarini emirilishi, transplantatni ko’chirish reaktsiyasiga javob bersa, gumoral immun reaktsiyada antitanalar shosil bo’ladi.
O’zak xujayralar murtakda (zarodo’sh) sariqlik xaltachasida, keyin esa embrional davrda qon shosil qiluvchi jigarda, etuk organixzmda esa suyak ko’migida doimo shosil bo’ladi va limfatik a`zolarga tarqaladi. Bu shujayralarning bir qismi qon orqali timusga borib, bir necha marta bo’linadi, differentsirovkani o’taydi va timusgormonlari (timozin, timopoetin) ta`sirida yangi antigenlik xususiyatiga ega bo’ladi. Timus markaziy immun tizimining eng mushim a`zosi bo’lib, shakllanishi embrional rivojlanishning 4-oyida tugallanadi. Uning po’stloq qismi limfotsit to’plamlariga boy, ma\iz qismi esa markazga yo’nalgan epitelial xujayralardan iborat.
Voyaga etgan odamlarda timus 25-27 yoshdan boshlab involyutsiyaga uchraydi va keyinchalik uning o’rnida yo\ to’qimasi rivojlanadi. 9-12 yoshli bolalarda timusning massasi maksimal (30-40 gramm), yangi tu\ilgan chaqaloqlarda esa 10-15 gramm bo’lib, umumiy o\irligining 0,5% tashkil qiladi. YAngi tu\ilgan chaqaloqlarning talo\i 11 gramm, yuragi 24 gramm, qalqonsimon bezi 4 gramm atrofida bo’lishini etiborga olsak, ancha yirik a`zo ekanligini ko’ramiz.
1960 yillardagi tajribalarda organizmdan, ya`ni yangi tu\ilgan shayvonlarning timusi butunlay olib tashlanganda, ularning qonida limfotsitlar juda kam bo’lishi, antitanalarning shosil bo’lmasligi, operatsiya qilingan shayvonlarda infektsiyalarga nisbatan qarshilik xususiyati yo’qoladi, ko’chirib o’tkazilgan begona to’qima ko’chib tushmaydi. Bu tadqiqotlar natijasida T-tizimning faolligiga qarish jarayoniga sham ta`sir ko’rsatishi ma`lum bo’ldi.

XULOSA
Immun tizimning markaziy a`zolarida ya`ni timusda va qizil suyak ko’migiga ushbu limfatsitlarning ko’payishi va takomillashuvi (differentsirovkasi) ro’y beradi. qizil suyak ko’migidan kelgan o’zak shujayralar timusda maxsus mikromushit ta`sirida etuk T-limfotsitlarga aylanadi.
Immunitet jarayonida eozinofil va bazofil leykotsitlar, shamda to’qima bazofillari sham ishtirok etadi. Bazofil leykotsitlari va to’qima bazofillari ishlab chiqargan gistomin, geparin moddalari T– va V- limfotsitlarning ko’payish va shakllanishini kuchaytirish xususiyatiga ega.
Eozinofil leykotsitlar organizmga ko’p miqdorda antigenlar tushganda ko’payadi va makrofaglarning faoliyatini kuchaytiradi. SHuningdek immun shimoya jarayonlarining kechishida neytrofil leykotsitlarning roli sham katta. Ular limfotsitlarning ko’payishi va shakllanishini kuchaytiruvchi moddalar ishlab chiqaradi va antegenlarning faol ravishda fagotsitoz qiladi. Tlimfotsitlar barcha limfotsitlarning taxminan 60-65% ni tashkil etib, ularning yashash muddati bir necha oylab va yillab davom etishi mumkin. Ularning V-limfotsitlardan farq qiluvchi asosiy belgisi ularning qobi\ida joylashgan retseptorlari shisoblanadi. Ularda antigenlarni tanib olish imkoniyatiga ega retseptorlar borligi tan olingan.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   A.Rayt. Immunologiya asoslari. M, Mir.1991yil.
   
2. 
   A.YE. Vershigora-Umumiy immunologiya, Kiev, 1990 yil.
   
3. 
   Metodicheskie razrabotki po “Immunologii” dlya studentov Med. VUZov. Toshkent. 1991g.
   
4. 
   R.M.Xaitov va boshqalar Immunologiya Toshkent, Ibn Sino nashriyoti, 1996yil.
   
5. 
   R.V.Petrov-Immunologiya. M, Medisina, 1987yil.