Xulosa. Foydalangan adabiyotlar ro`yxati kirish

tarixchilar - tarixiy voqealarni xalq og`zaki ijodida qanday aks etganligini

o`rganadi: etnograflar – urug`chilik jamiyatining emirilishi va sinfiy jamiyatfa

o`tish, Baqtriya, Sug`diyona va Xorazmda davlatlarning paydo bo`lishi,

axmoniylarning harbiy ma`muriy jihatdan birlashuvi, Aleksandr Makedonskiy

davlati, Grek Baqteriua podsholigining vujudga kelishi ermizdan oldingi VII

asrdan to eramizning IV asrigacha bo`lgan juda katta tarixiy davrni o`z ichiga

oladi. Bu davrda epik xarakterni mifologik qaxramonlik ustun bo`lgan qadimgi

musiqali poetik ijodining yuxaga kelishi bilan mashxurdir.

Bu vaqtlatda xudolarga sog`inish bilan bog`liq bo`gan turi xilo marosimlarda

qo`shiq aytilgan ( Bu xaqda avestoda bayon etilgan) Masalan: muqaddas olov

atrofida qo`shiq aytilgan , raqs tushilgan.

Xaql og`zaki musiqa ijodi falklor xalq badiy faoliyatining tarkibiy qismi,

xalq musiqa san`atining boshqa turlaridan o`ziga xos xususiyatlar bilan ajralib

turadigan san`atdir. Mexnatkash omma tomonidan yaratilib , xalqning talantli

vakillari ijrosida sayqal topib, avloddan – avlodga o`tib kelayotgan badiy musiqiy

asarlar o`zbek xalq musiqa ijodining tashkiletadi.

“ Falklor” termini birinchi marta XIX asr tatqiqotchisi Vilyam Toms

tomonidan 1846 yilda qo`llangan bo`lib , u ikki so`zdan iborat : “ Falk” – xalq ,

lor – bilim , donolik , donishmandlik , yani “ xalq bilimi”, “ xalq donoligi”, “ xalq

donishmandligi” demakdir.

Falklor asarlarida musiqa, raqs, teatr san`ati elementlari qo`shilib ketadi, shu

sababdan falklor sekretik san`at deyiladi. Ayni vaqtda falklor asarlari san`atining

boshqa turlaridan o`ziga xos tomonlari bilan farq qiladi. Falklor so`z , kuy va ijro

birligi doimo saqlanadi. Xalq og`zaki ijodi uzoq davrlardan beri tarixning

yo`ldoshi uning chinakam aks sadosi bo`lib kelgan. Utarixiy voqealarni xalq

ommasining tushunchasi nuqtae nazaridan , mexnatkash xalq pozetsyasidan kelib

chiqib , badiy formalarda baxolaydi. Xalq ijodini o`rganuvchi , tekshiruvchi fan

falklorshunoslik deb yuritiladi. Bundan tashqari , falklor asarlari bilan bir qancha

fanlar shug`ullanadi : tarixchilar tarixiy voqealarning xalq og`zaki ijodida qanday

aks etganini o`rganadi : etnogroflarni xalqning urf – odatlari qiziqtiradi;

san`atshinoslar esa falklordagi musiqa , raqs, o`yin , xoregrafiya va boshqalarni

o`rganadilar ; tilshinoslar xalq ijodi tilining laxja va dealektlari bilan ,

adabiyotshinoslar falklor asarlarining yozux adabiyoti bilan munosabatlarini

tekshiradilar.

O`zbek musiqa falklor xor qanday xalq ijodi kabi mexnatkashlarning fikri ,

orzu – umudlari , ularning turmushi va axloqi , sotsial va milliy ozodlik uchun

kurashning ifodasi sifatida gavdalanadi. O`zbek xalq musiqasining mavzu jixatidan

serqirraligi , janrlarga boyligi va xayotda tutgan o`rnining xilma – xilligi va

cholg`u musiqasi janrlari o`zi bajaradigan funksiyasi va turmushda tutgan o`rniga

muofiq ikki guruhni tashkil etadi.

1. Malum vaqt yoki malum sharaitdagina ijro etiladigan qo`shiq – ashulalar

va choqg`u kuylari . bular oilaviy marosim qo`shiqlari , mexnat qo`shiqlari , allalar

va boshqalar hamda xar xil tantana tomosha kabi marosimlarda ijro etiladigan

cholg`u kuylardir.

2.Istagan vaqtda va xar kunday sharoitda , ya`ni xamma joyda ijro

etiladigan qo`shiq va cholg`u kuylar , ularga o`zbek xalqining ananaviy musiqali

falklor janirlar – terma / yoki chublama /, qo`shiq / tor ma`noda /, lapar , yalla va

ashula , shuningdek , xuddi ularga o`xshash turdagi cholg`u pesalar kiradi.

Xar bir guruh o`ziga xos xarakterli belgi;arga ega . Masalan ijro etilishi

malum vaqt yoki sharaitini taqazo qiladigan birinchi guruh ashula – qo`shiq

janirlarining mavzusi o`zlariga xos ma`lum marosim yoki boshqa vaziyat bilan

bog`liq bo`lib , undan deyarli chetlashmasligi bilan ajralib turadi. Quyida biz

birinchi guruh qo`shiqlar turkumiga kiradigan oilaviy marosin qo`shiqlari ustida

to`xtalamiz.

O`zbek xalq og`zaki ijodida qo`shiqlar salmoqli o`rin egallaydi. Qo`shiq

atamasi turkiy “Qo`shmoq” fe`lininf o`zagidan yasalgan bo`lib , misraga misrani

qo`shib kuylash , aytish manolarini anglatadi va bu atama ikki manoda qo`llanadi.

Keng manoda u og`zaki shrika turini anglatadi va bu mano, yani she`riyat , qoshda

, qo`shiq manolari Maxmud qashgariyning “Devonu lug`atit turk” asarida xam

qayd etilgan / Pusk tillari lug`ati/. Tor majoda qo`shiq atamasi og`zaki lerik turga

masub mustaqil janrni anglatadi.

Qo`shiqning mustaqil janr atamasi esa asarda ufodalangan mazmunga ,

qoshiqning ijro o`rni , tarzi va funksiyasiga qarab turli sifatlovchilar bilan

birgalikda nomlanadi.

Marosim qo`shiqlari xalq qo`shiqlari orasida eng qadimiy xisoblanadi.

Eng qadimgi marosim qo`shiqlari vazn, qofil va boshqa poetik shakillari

etibori jixatidan mukammal uyushmagan , so`zlar xam ongli tarzda kuylab

qo`llanilmagan bir shakilda bo`lib , ular ko`proq marosim jarayonida muayyan

xarakat ritmiga mos keluvchi undov. Xitob va nidolar xarakteridagi poetik

parchalardan iborat tuzilishga ega bo`lgan . Shunga qaramay, bunday parchalar ,

tomondan , marosim jarayonida uyushtirilgan haraktni bir meyorda ushlab turish

uchun xizmat qilgan bo`lsa, ikkinchi tomondan, ular marosim paytida

kelishuvlarga ma`lum darajada ruhiy ko`tarinkilik ham bag`ishlagan. Binobarin,

marosim qo`shiqlarning eng qadimiy namunalari garchi bizga qadar etib kelmagan

bo`lsa ham, biroq insonning til va ongga ega bo`lgan eng sharafli zot sifatida

shakllanishida marosimlarning etakchi rilni bajarganliklariga qarab aytish

mumkinki, marosim qo`shiqlari ham ibtidoiy jamoa tuzumining ilk

bosqichlaridayoq vujudga kelib, insondagi ong va til taraqqiyotibilan bog`liq holda

bevosita marosimlar jarayonida sekin-asta ham shakl, ham mazmun jihatidan

taraqqiy etib kelgan.

Insonga sihat-salomatlik tilash, uning turmushida to`kin-sochinlik, kundalik

hayotida omad keltirish yoki inson hayotining muhim nuqtalarini qayd etish,

nishonlash maqsadida maxsus o`tkaziladigan, xalq orasida qat`iy an`anaga kirib

qolgan hatti-harakatlar marosim deyiladi. Marosimni o`tkazish paytida ijro

etiladigan qo`shiq va aytimlar,o`qiladigan afsun va duolar marosim folklorini

tashkil etadi.

Kuchli an`anaviyligi, turli-tuman ijtimoiy hodisalarnirasmiylashtirish,

tabiathodisalariga ta`sir o`tkazishga intilish bilan marosimlar ijtimoiy hayotta

katta o`rin tutadi. Marosimning rihiy va estetik ta`sir ko`rsatishi, biror ijtimoiy

aktni uyushtirish, yunaltirish funksiyalari bevosita hatti-harakat , so`z hamda

sehr-jodu qudratiga ega deb hisoblangannarsalar vositasida amal qiladi.

O`tkazilash vaqti, o`rni va tarzi funksiyalari va ishtirokchilar guruhi bilan

marosim ikki katta qismdan iborat bo`lganligi uchun marosim fol`klori ham ikki

qismga bo`linadi. Bular: a) mavsumiy marosimlar fol`klori , b) oilaviy-maishiy

marosimlar fol`klori.

Xullas, izlanishlarimizning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib oilaviy

marosim qo`shiqlarni turlari va mazmuni haqida keyingi paragraflarda

to`xtalamiz.