Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

4.Pulning mohiyati. Pulning o’ziga xos xususiyatlari.
 
Pulning iqtisodiy mohiyati xususida iqtisodiy adabiyotlarda turli ta’riflar va talqinlar mavjud 
bo’lib, uning mohiyatiga nisbatan yagona yondoshuv mavjud emas. Chunki, jamiyatda xo’jalik 
yuritish tuzumining va ijtimoiy 
–
iqtisodiy sharoitning o’zgarishi pulning mohiyatini turlicha 
talqin etilishini talab etmoqda. Jumladan, iqtisodchi olimlar va soha mutaxassislari pulni 
–
iqtisodiy kategoriya sifatida, qiymat o’lchovi vositasi, umumekvivalent tovar, maxsus tovar, 
ayirboshlash vositasi ekanligini e’tirof etadii.
Pul jamiyatda sodir bo’layotgan ijtimoiy –
iqtisodiy munosabatlarda, jami ijtimoiy 
mahsulotni yaratish, taqsimlash va qayta taqsimlashda, bozordagi talab va taklif asosida tovarlar 
bahosini aniqlashda bevosita qatnashishi uning mohiyatini namoyon qiladi.
Pulning iqtisodiy mohiyati va uning zaruriyatiga xorij iqtisodchilari alohida e’tibor qaratgan 
b
o’lmasalarada
7
, iqtisodiy nazariyachilarning asarlarida unga nisbatan berilgan fikrlarini uchratish 
mumkin. Masalan, A.Smit pulni iqtisodiy kategoriya darajasiga ko’tarib, unga “pul –
bu 
muomalaning buyuk g’ildiragi“, “savdo sotiqning yuksak quroli” sifatida ta’rif beradi
8
.
D.Yum A.Smitning pul xususidagi qarashlariga e’tiroz bildirib, “Pul bu –
savdo 
–
sotiqning 
g’ildiragi emas, balki u yog’, shu savdo –
sotiq g’ildiragini erkin va yumshoq yurishiga imkoniyat 
yaratadigan vositadir” degan fikrni bildiradi
9
. 
Rossiyalik iqtisodchi olimlar ham pulning iqtisodiy mohiyatiga alohida e’tibor qaratishgan. 
Jumladan, iqtisod fanlari doktori, professor B.I.Sokolov pulning mohiyatiga “pul mehnat taqsimoti 
chuqurlashib borayotgan ushbu jamiyatda tovarlarni ayirboshlash 
va to’lovlarni amalga oshirish 
ishlarini engillashtiradi” deya ta’kidlaydi
10
. 
O’zbekistonlik iqtisodchi olima Sh.Z.Abdullaeva pul, kredit va banklar masalasiga 
bag’ishlangan iqtisodiy adabiyotlarda pulning mohiyatini ochishda uchta jihatiga e’tibor qaratis
h 
lozimligini ta’kidlaydi. “Birinchidan, pulning iste’mol qiymatida boshqa tovarlarning qiymati o’z 
aksini topadi. Ikkinchidan, pulda ifodalanadigan aniq mehnat asosini abstrakt mehnat tashkil 
etadii. Uchinchidan, pulda ifodalanuvchi xususiy mehnat ijtimoiy mehnat sifatida namoyon 
bo’ladi. Shunga asoslangan holda, pul ham tovar, lekin boshqa tovarlardan farq qiluvchi 
xususiyatlarga ega bo’lgan maxsus tovar degan xulosaga kelish mumkin”
11
.
Iqtisod fanlari doktori, professor O.Yu.Rashidov va boshqalar ishtirokida nashrdan 
chiqarilgan darslikda “
Pul
–
bu umumiy ekvivalent sifatida ko’llaniladigan universal 
tovarning 
alohida turi bo’lib, boshqa barcha tovarlarning qiymati u 
orqali ifodalanadi. Pul 
–
bu boshqa 
ne’matlarning qimmatini o’lchash vositasi (umumiy 
ekvivalent) yoki ayirboshlashda hisob 
–
kitoblarni amalga oshirish 
vositasi (ayirboshlash vositasi) funksiyalarini bajaruvchi ne’matdir. Pul –
bu mutloq likvidlilikka ega bo’lgan ne’matdir. Pul –
bu iqtisodiy 
kategoriya bo’lib, odamlar 
o’rtasidagi munosabatlar unda namoyon bo’ladi va 
uning yordamida quriladi. Pulning maqsadi 
bozorga oid o’zaro harakatlarning transaksion xarajatlarini tejashdan iborat”
12
. 
7
Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. 
–
T
.: “
Iqtisod 
–
moliya
”, 2007, 8 –
b. 
8
Смит А. Исследовние природе и причинах богатства народов. Том 1. –С.418, 421.
9
Юм Д. Опыты. –М
.: 
Издание К.Т.Солдатенкова, 1986. –С.20.
10
Соколов Б.И. Деньги, кредит и банки. Учебник. –М.: ТК Вебли, Изд –
во. Проспект, 2008. –С.8.
11
Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. 
–
T
.: “
Iqtisod 
–
moliya
”, 2007, 8 –
b. 
12
Rashidov O.Yu. va bosh. Pul, kredit va banklar. Darslik. 
–
T.: TDIU, 2008. 11 
–
b. (432b). 

---

149
Pulning iqtisodiy mohiyati xususida fikrlarni eramizdan oldingi davrda yashagan Aristotel 
(er.oldingi 384 
–
322 yy.), keyinchalik sarkarda Aleksandr Makedonskiy kabi buyuk shaxslar 
tomonidan qoldirgan manbalarda ham ko’rish mumkin
13
.
Yuqorida bayon etilganlardan ko’rinib turibdiki, pulning mohiyatiga xorijiy va mahalliy 
iqtisodchi olimlar, mutaxassislar va na
zariyachilar o’zlarining yondashuvlarini bildirgan. Biz 
ularning ushbu fikr va yondashuvlarini tadqiq qilish maqsadidan yiroqmiz.
Pul
–iqtisodiy kategoriya bo’lib, barcha tovarlar uchun umumekvivalent vazifasini 
bajaradigan maxsus tovardir. Pul faqat ayirb
oshlash jarayonida zarur bo’ladigan, hukumat 
tomonidan o’rnatilgan to’lov vositasidir. Pul –
qat’iy o’rnatilgan kafolatlangan bahoni 
aniqlaydigan vosita emas. U oddiy tovar, faqat boshqa tovarlardan unga ehtiyojning yuqoriligi va 
qolgan barcha tovarlar uchun ayirboshlash vositasi sifatida foydalanganligi bilan ajralib turadi. 
Boshqa tovarlar singari pul ham kishilar tomonidan jamg’ariladi. Kishilar tovarlarni sotish va 
xizmatlarni ko’rsatish orqali uni «sotib» oladi yoki jamg’aradi. Tovarlarni sotib olish v
a turli 
xizmatlarga bo’lgan ehtiyojini qondirish natijasida uni «sotadi».
Pulning mohiyati uning turlarida va funksiyalarida yanada aniqroq namoyon bo’ladi, keyingi 
paragraf va boblarda ushbu masalalarga atroflicha o’rin beriladi.