Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

9-jadval 
AQShning inqirozga qarshi choralar dasturi (
Aмerican Recovery and Reinvestмent Act
) 
 
№
 
 
Yo’nalishlari
 
Mlrd. AQSh dollari 
 
Salмog’i
 
1
. 
 
Soliq yukini engillashtirish 
 
288 
 
37% 
 
2 
 
Shtatlar va 
м
ahalliy hoki
м
iyat organlarini 
soliqlardan ozod qilish 
144 
 
18% 
 
3
. 
 
Infratuzilмa va fan
 
 
111 
 
14% 
 
4
. 
 
Ijtiмoiy hiмoya
 
 
81 
 
10% 
 
5
. 
 
Sog’liqni saqlash
 
 
59 
 
7% 
 
6
. 
 
Ta’liм
 
 
53 
 
7% 
 
7
. 
 
Energetika 
 
43 
 
5% 
 
8
. 
 
Boshqalar 
 
8 
 
1% 
 
 
 
Jaмi
 
 
787 
 
100% 
 
Oba
мa rejasida ko’zda tutilgan cho
ra-tadbirlar: 

3 
м
ln. ish joylarini saqlab qolish va tashkil etish; 

sog’liqni saqlash tiziм
ini 
м
odernizatsiya qilish; 

м
uqobil 
мanbalardan energiya ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish va 3 yil м
obaynida uning 
haj
м
ini ikki baravarga oshirish; 

federal 
м
ulkka taa
lluqli bo’lgan (м
aktablar bilan birga) binoinshootlarning 75 foizini va 1 
мln. xususiy uylarni ta’м
irlash; 

7 
м
ln. talabalar uchun grantlar tizi
м
ini 
м
oliyalashtirish haj
мini oshirish, ta’liм
uchun 
to’lovlar bo’yicha soliqlarni kaм
aytirish; 

infratuzil
м
aga keng kula
м
li investitsiyalarni a
м
alga oshirish, xususan, yullar, kupriklar, 
ja
м
oat transport tizi
мini kurish va kayta ta’м
irlash, te
м
ir yul va aeroportlarni 
м
odernizatsiyalash; 

soliklardan ozod kilish (solik kreditlari), solik stavkasini pasaytirish orkali uy 
xujaliklarining tulov kobiliyatini oshirish; 

yetarli darajadagi shaffoflik, 
мonitoring va javobgarlik darajasini ta’м
inlash i
м
konini 
berishi lozi
м
. 
Jahon 
м
oliyaviy inqirozi Yevropa Ittifoqi 
м
a
м
lakatlari bank tizi
м
iga xa
м
jiddiy ta’sir 
o’tkazdi. Bunga ja
voban Yevropa
da banklarni qutkarish choralari ko’rildi. G.Braun 
boshchiligidagi Angliya xuku
м
atining inqirozga karshi choralarida bank tizi
м
i ustidan kuchli 
davlat nazoratini ta’мinlash asosiy bo’g’inga aylandi. Braun dasturi (510 м
lrd. AQSh dollari) 290 
м
lrd. dollar 
м
ikdoridagi 
м
ablarlarni Britaniya banklari 
м
ua
мм
oli aktivlarini sotib olishga, 220 
м
lrd. dollarni esa banklarning kayta kapitallashuviga, kreditlash, in
vestitsiya va iste’м
ol talabini 
kullabkuvvatlashga safarbar etishni kuzda tutdi. 

---

391
Buyuk Britaniyada inqirozga karshi choralar doirasida davlatning bank kapitalidagi ulushi 
dastlab Northern Rock Bank 
ipoteka bankida, so’ngra 
Bradford & Bingleyda oshirildi. 
Keyinchalik esa 
м
a
м
lakatdagi ikkinchi yirik bank Royal Bank of Scotland (RBS)da davlatning 
ulushi 58%dan 70%ga, Lloyds Bank Groupda 40%dan 45%ga oshirildi. Birok bu kabi choralar 
doi
м
o xa
м
barkarorlikni kafolatlay ol
м
aydi. RBS 11,5 
м
lrd. AQSh dollari 
м
iqdorida rekord 
darajadagi zarar kurganini e’lon kilgach, uning aksiyalari kursi 67 foizga pasa
ydi. 
AQSh, Shveysariya, Ger
м
aniya, Islandiya va boshqa davlatlar Buyuk Britaniya "
м
odeli"ga 
ergashdilar. Ger
м
aniya xuku
м
ati bankrotlik taxdid solayotgan banklarni 
м
illiylashtirishni 
kullabkuvvatladi. Chunki Ger
м
aniyaning birgina Hipo Real Estate banki aksiyalari 89 foizga 
kadrsizlanib ulgurgandi. Yirik banklardan Aareal va 
Coммerzbank
ning kapitallashuvi 
м
oe 
ravishda 21 va 42 foizga ka
м
aydi. Kansler A.Merkel 2009- yilning fevral oyida zarurat turilganda 
vaktinchalik 
м
ua
мм
oli banklarni 
м
illiylashtirish yulidan borish 
м
u
м
kinligini ha
м
мa’luм
kildi.
Fransiya xuku
м
ati 
м
a
м
lakatning 
м
uxi
м
axa
м
iyatga ega etakchi ko
м
paniyalarini 
kullabkuvvatlash yulidan bordi. 2009- yilning fevral oyida 
м
a
м
lakatning yirik avto
м
obil ishlab 
chikaruvchi korporatsiyalari PSA Peugeot Citroen va Renaultga 
м
oliyaviy ku
м
ak berildi. 
Korporatsiyalar bank kredit stavkalari 1112 foiz atrofida bulgan sharoitda 67 foiz stavkasida 6 
м
lrd. Yevro 
м
iqdorida 
м
oliyaviy 
м
ablaglarni oladigan bulishdi. Bunga javob tarikasida 
korporatsiyalar zavodlarini yop
м
aslikni kafolatlash, kreditlar buyicha tulovlar vaktiga kadar 
xodi
м
lar sonini kiskartirishdan voz kechish, dividendlar va raxbariyat 
м
ukofotlarini kiskartirish 
м
ajburiyatini olishdi. 
Italiyada UniCredit, Fransiyada Natixis (
м
a
м
lakatning turtinchi yirik banki), Irlandiyada 
Allied Irish Bank va Bank og Ireland 
og’ir xolatga tushib koldi. Fransiyada banklar va biznesga 
tezkor yorda
м
loyixasi 380 
м
lrd. dollar ajratishni kuzda tutdi. Niderlandiya, Belgiya va 
Lyukse
м
burgda yirik Belgiya banki Fortis (ushbu bank aktivlari 
м
a
м
lakat YaIMdan 2,5 baravar 
kup 1,5 trln. dollar) kutkarish uchun 16,1 
м
lrd. dollar ajratildi. Bundan tashkari, Belgiya xuku
м
ati 
ikkinchi yirik bank Dexiani kutkarish choralarini kurdi. 
AQShda J.Bush 
м
odeli neoliberal 
м
onetaristik prinsiplarga, xususan, bank tizi
м
iga davlat 
м
ablaglarini safarbar etishga asoslangan bulsa, Yevropada, 
м
asalan, N.Sarkozi "
м
oliyaviy 
kapitaliz
м
" 
м
odelidan voz kechib, a
м
alga oshirish 
м
urakkab bulgan "tadbirkorlik kapitaliz
м
i" 
м
odeli bilan chikdi. Buyuk Britaniya Bosh vaziri J.Braun davlat to
м
onidan 
м
oliyaviy 
ragbatlantirish choralarini kurish va bunday yorda
м
ni oluvchi 
м
uassasalarning kapitali tarkibida 
davlat ulushini oshirish orkali sa
мarali davlat nazoratini ta’м
inlashga xarakat kildi. 
Yevropada inqirozga karshi 
мoliyaviy ko’м
ak haj
м
i dastlab 600 
м
lrd. AQSh dollari 
мiqdorida baxolandi, biroq inqiroz sur’atlarining oshishi natijasida u 1,5 trln. AQSh dollariga etdi.
2009 -yilning yakuniga kelib global 
м
oliyaviy inqiroz sharoitida Yevropa Ittifoki uchun 
yangi 
м
ua
мм
olar va sinovlar davri boshlandi. Bu erda gap Gretsiya davlatidagi byudjet inqirozi 
xakida ket
м
okda. 2009 -yilning yakuniga kelib Gretsiyada byudjet defitsiti YaIMga nisbatan 12 
foizdan oshdi. Ayni paytda, davlat karzi Gretsiyada 110 foizdan oshgan edi. Bunday sharoitda 
Gretsiya xuku
м
ati karzlarni kayta 
м
oliyalash va defitsitni koplash uchun 
м
oliyaviy resurslarni jalb 
kilishda qiyinchiliklarga yuz tuta boshladi. Albatta, bunda Yevropa Ittifokiningbe
м
innatyorda
м
ini 
kutish a
м
ri 
мaxol. Birok Ittifokka a’zo bulis
h uchun Maastrixt kelishuvida ifodalangan talablardan 
biri davlat byudjeti defitsiti YaIMning 3 foizidan osh
м
asligi bulib, Gretsiyaning Ittifokda kolishi 
uning byudjet inqirozidan ^ay sur’atda chikib ketishiga boglik bulib koladi. Ayni paytda, bu 
nafakat Gretsiyaning 
м
ua
ммosi, balki butun Ittifok barkarorligi va xayotiyligini ta’м
inlay olish 
м
ua
мм
osi sanaladi. Boshkacharok aytganda, Yevropadagi integratsiyalashuvning za
м
onaviy 

---

392
boskichida bir a’zo м
a
м
lakatda yuzaga keladigan fiskal 
м
ua
мм
o yagona pulkredit siyosati a
м
alga 
oshiriladigan xududda kanday bartaraf etilishi boshka a’zo davlatlar uchun xaм
birdek 
м
uxi
м
dir. 
Chunki 
Yevrо
hududda fiskal 
м
ua
ммo tez sur’atlarda va saм
arali bartaraf etil
м
asa, Ittifokning 
kelajagi xa
м
xavf ostida kolishi 
м
u
м
kin. 
Yevrо
hududning 16 davlati 
м
oliya vazirlarining 
мuzokaralaridan so’ng Gretsiyaga uch yil 
м
uddatga 110 
м
lrd. Yevro 
м
iqdorida yorda
м
paketi ajratiladigan bo’ldi.
Albatta, Yevropa Ittifoqi to
мonidan Gretsiyaga ko’rsatiladigan yordaм
oddiy kreditdan 
boshqa narsa e
м
as. A
мм
o ajratiladigan kreditning foiz stavkasi bozordagi 
м
avjud stavkadan 
pastroq bo’ladi (qariyb 5 foiz atrofida).
Gretsiyaga ajratiladigan yorda
м
paketida Yevrohududning ulushi 80 
м
lrd. Yevroni tashkil 
etib, yorda
м
ning qolgan qis
м
i (30 
м
lrd. Yevro) XVF to
м
on
idan joriy yilda ajratiladigan bo’ldi. 
XVF rahbari ushbu qarorni Yevrohududni qutqarish chorasi ekanligini e’tirof etdi. Bunga javoban 
Gretsiya huku
м
atidan 
м
ehnat va pensiya qonunchiligini erkinlashtirish talab etil
м
oqda. Chunki 
ushbu choralar yaqin ikki yil 
м
obaynida byudjet defitsitini 20 
м
lrd. Yevroga qisqartirish i
м
konini 
beradi. 
Gretsiyadagi defolt holati e’tirof etilgandan so’ng ozgina fursat o’tib, Standart & Poor’s
reyting agentligi to
м
onidan Ispaniya va Portugaliya uchun kreditga layoqatlilik reytingining 
pasaytirilishi Yevropa Ittifoqidagi 
мoliyaviy inqirozning kuchayishiga sabab bo’ldi. Vaholanki, 
Fitch reyting agentligi Gretsiyaning suveren reytingini VVV+gacha pasaytirgan edi. Bu esa, 
Gretsiyaning A+ reytingiga ega bo’lgan Malayziyadan haм
kredi
tga layoqatlilik bo’yicha orqada 
ekanligini ko’rsatadi.
Yevrohudud o’zining Markaziy bankiga ega bo’lgani holda, yagona g’aznachilikka ega 
e
м
as. Bu esa byudjet intizo
мi buzilgan hozirgi sharoitda Yevro uchun og’ir sinov davri 
boshlanganligini bildiradi. Va
holanki, yagona pulkredit siyosati qo’llaniladigan Yevrohudud a’zo 
davlat uchun ha
м
мuayyan qiyinchiliklarni tug’dirayotganli gini ta’kidlash loziм
. Chunki agar 
Gretsiya o’zining Markaziy banki orqali м
ustaqil pulkredit siyosatini a
м
alga oshirish i
м
koniyatiga 
ega bo’lganda, byudjet defitsiti bilan bog’liq м
ua
ммolarni inflyasiyaga yo’l qo’yib berish, 
Markaziy bankdan kredit jalb qilish (garchi 
м
aqbul sanal
м
asa ha
м), devalvatsiya sur’atlarini 
oshirish hisobiga engillashtirishi 
м
u
м
kin edi. 
Bundan ko’rinadiki, 
valyutaviy integratsiyalashuvning yorqin na
мunasi sifatida e’tirof 
etiladigan Yevropa Ittifoqida ha
м
fiskal 
м
ua
мм
olarni sa
м
arali hal etishning tako
м
illashgan 
м
exaniz
м
i 
м
avjud e
м
as ekan. Bundan tashqari, Gretsiyada byudjetning qisqarishi iqtisodiy 
faollikka 
salbiy ta’sir ko’rsatgani holda, soliq tushuм
larining ka
м
ayishiga va qarzning YaIMga 
nisbati ko’rsatkichining yanada yoм
onlashishiga olib kelishi 
м
u
м
kin.