Xudoyberganova zarofat zahidovna xojibekova zilola shavkat qizi

O’zbekiston hududida dastlabki metall tangalar
miloddan ilgarigi VI asrda Ahmoniy shoh 
Doro I tomonidan zarb etilgan. Ushbu metall tangalarning og’irligi 8,4 grammni tashkil etgan 
bo’lib, “darik” deb nomlangan tilla tangalar ekanligi taxmin qilinadi. O’sha vaqtlarda, ya’ni 
13
Аристотель. Сочинения: 4 т. –М.: 1983. Т. С.325.
14
Деньги, кредит, банки: учебник/кол. авт.: под ред.засл.деят. науки РФ, д.э.н. проф. О.И.Лаврушина. –
5 
–
е 
изд., стер. –М.: КНОРУС, 2007. –С. 25.

---

150
miloddan ilgarigi VI 
–
IV asrlarda hozirgi O’zbekistonning asosiy qismi, ya’ni Xorazm, 
Sug’diyona va Sak qabilalari yashagan hududlar Ahmoniylar davlati tarkibida bo’lgani
ni hisobga 
olsak, ushbu “darik”lar O’zbekiston zaminida amal qilgan bizga ma’lum birinchi tangalar bo’lgan 
desak xato qilmaymiz. 
Miloddan avvalgi 330 
–
327 yillarda makedoniyalik Iskandar Ahmoniylar saltanatini tor 
–
mor qilib, hozirgi O’zbekiston zaminida
joylashgan Baqtriya va Sug’diyonaga bostirib kiradi. 
Makedoniyalik Iskandar surati tushirilgan tangalardan vazni 4,1 g. bo’lgan kumush draxma, 
vazni 8,2 g. bo’lgan kumush didraxma (ikki draxma) hamda vazni 16,4 g. bo’lgan kumush 
tetradraxma (to’rt draxma)lar zarb qilinib, ular muomalada bo’lgani ma’lum. Shuningdek, vazni 
8,4 g. bo’lgan oltin tanga (starer) va vazni 40 grammdan ortiq bo’lgan kumush dekadraxma ham 
zarb qilingan. 
Yunon 
–
Baqtriya davlati tomonidan zarb etilgan tangalardan 100 donaga yaqini 
Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida topilgan. Ushbu davlat pul tizimi asosini o’sha paytda 
draxma, didraxma, tetradraxma va dekadraxmalar tashkil etganligi tarixiy manbalardan ma’lum.
O’rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida so
soniylar tasarrufida 
bo’lgan. Bu davrda hozirgi O’zbekiston xududida turli davrlarda zarb etilgan tangalar muomalada 
bo’lgan. Jumladan, sosoniylar tangalari asosan oltin, kumush va bronzadan zarb qilingan bo’lib, 
ularda sosoniy shohlariing suratlari bilan birga, turli hayvonlar va qushlar aksi ham tushirilgan. 
Hozirgi O’zbekistonning asosiy qismi V asrning ikkinchi yarmida Sirdaryoning sharqiy 
sohilidan kirib kelgan deb taxmin qilinayotgan va tarixda eftaliylar nomi bilan qolgan qabilalar 
tomonidan bosib olinadi. 
Eftaliylar davrida O’rta Osiyo asta sekin rivojlana boshlagan. Xalqaro savdo ham 
rivojlangan. Tashqi savdo asosan Xitoy, Xindiston, Eron va Vizantiya (Rum) bilan amalga
oshirilgan. 
Eftaliylar dastlabki paytlarda sasoniy hukmdorlari Bahrom va Perozning kumush 
tangalaridan keng foydalanishgan. Buning asosiy sababi sifatida sosoniylar tomonidan 
eftaliylarga o’lpon sifatida to’langan juda ko’p miqdordagi kumush tangalar xazinada 
to’planganligiga bog’liq deb taxmin qilinadi.
Eftaliylar hukmronligi da
vrida juda ko’p miqdorda, ba’zi ma’lumotlarga qaraganda 200 dan 
ko’proq marta metall tangalar zarb qilingan. Har bir viloyat, har bir yarim qaram xudud o’zi tanga 
zarb qilish huquqiga ega bo’lgan.
Umuman, V 
–
VI asrlarda hozirgi O’zbekiston hududiga shimo
l va sharq tomonlardan turli 
ko’chmanchi xalqlar tinimsiz bosqinchilik qilib kirib kela boshlaydi. VIII asrning o’rtalarida O’rta 
Osiyo arablar tomonidan bosib olinib, o’lkada islom dini joriy etiladi va qadimiy yurt 
Movarounnahr deb atala boshlaydi. Shu
davrdan boshlab muomalada bo’lgan metall tangalar 
ko’rinishida o’zgarishlar yuz bera boshlaydi. Asta –
sekin tangalardan shoh va hokimlarning 
suratlari o’rnini islom oyatlari egallaydi. Natijada «kufi» nomi bilan tarixda ma’lum bo’lgan 
tangalar davri boshlanadi. 
Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil etilgandan keyin xalifa 
Abdumalik 696 yilda imperiyaning butun hududida yagona pul tizimini joriy etdi. Shu davrdan 
boshlab, yirik savdo bitimlarini amalga oshirish uchun vazni 4,3 gr
amm bo’lgan oltin dinor zarb 
etilgan. Maosh va soliqlar to’lovi uchun vazni 2,8 gramm bo’lgan kumush drahmalar chiqariladi. 
Kundalik savdo 
–
sotiq esa mis tangalar 
–
fuluslar yordamida (yunoncha «follis» hamyon 
ma’nosini anglatadi) amalga oshirila boshladi. Bu pul birliklari Movarounnahrda ham o’sha 
davrda muomalada bo’lgan.
IX asrga kelib, Movarounnahrda somoniylar davlati vujudga keladi. Somoniylar xalifa
hukmronligini rasman tan olishgan bo’lsada, ular amalda mustaqil edilar. Somoniylar davlatining 
poytaxti Buxoro shahri bo’lgan. Somoniylar davlati o’z tasarrufiga hozirgi O’zbekistonning asosiy 
qismi, Turkmaniston va Tojikiston hamda Eronning Xuroson viloyatini qamrab olgan, 
markazlashgan davlat edi. Bu davlat taxminan 120 yildan ko’proq muddat davom
ida mavjud 
bo’ldi.

---

151
XII asrning o’rtalarida, xorazmshoh Otsiz davriga kelib, Xorazm davlati kuchayib ketadii. 
XII asr 80 
–
90 yillariga kelib Xorazm o’ziga Movarrounnahr, Eron, Forsiy Iroqni bo’ysundiradi. 
Xorazm davlati xorazmshoh Tekash (1172 
–
1200 yil
lar) va uning o’g’li Muhammad (1200 –
1220 yillar) hukmronligi davrlarida ayniqsa gullab 
–
yashnagan. 
Xorazmshohlar davlatida ham an’anaviy musulmon pul birliklari –
oltin dinorlar, kumush 
dirhamlar va mis fuluslari muomalada bo’lgan. Bu tangalarda ham an’ana tarzida xalifa nomi qayd 
qilinib, undan so’ng xorazmshoh nomi bitilgan.
Mo’g’ullar istilosi davrida (1220 yil yozidan) Xorazmda va uning tobeligidagi xududlarda 
vazni 1,8 
–
1,9 gramm bo’lgan kumush dirhamlar muomalada bo’lgan. Mayda savdo –
sotiq 
uchun mis pullar chiqarilgan. 
Mo’g’ullar zulmiga qarshi xalq bosh ko’taradi. Bu harakat tarixda “Sarbadorlar” 
qo’zg’oloni deb nom olgan.Bu qo’zg’olon natijasida Samarqanddan mo’g’ullar haydab 
chiqariladi. 1370 yilda Samarqand taxtiga Amir Temur o’tiradi va“Buyuk Temur” saltanatini 
barpo etadii. Ushbu imperiya tarkibiga hozirgi O’zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston. 
Qirg’iziston, Afg’oniston, Armaniston, Eronning barcha hududi, Iroq, Hindiston, Ozarboyjon, 
Gruziya, Qozog’istonning bir qismi kirgan. Katta mi
qdorda vazni 2 grammni tashkil etgan oltin 
dinorlar, shuningdek, vazni 1,8 gramm bo’lgan kumush tangalar –
miralar ham zarb etila 
boshlagan. 
Amir Temurning 40 dan ortiq tanga zarbxonalari bo’lganligi va bu erlarda zarb etilgan oltin 
va kumush tangalar Yevropa
da ham mashhur bo’lganligi haqida ko’p ma’lumotlar mavjud. 
Birgina G’arbiy Eron va Ozarboyjonda Amir Temurning nomi bitilgan 120 turdan ortiq oltin va 
kumush tangalar muomalaga kiritilgan
15
. 
Rossiyada XIX asrda va XX asrning boshlarida naqd pul shaklida oltin tangalar keng 
qo’llanilgan, xususan 1895 –
1897 yillardagi pul islohotlaridan keyin ham birinchi jahon urushiga 
qadar muomalada o’n va besh so’mlik oltin tangalar mavjud bo’lgan. O’zbekiston territoriyasida 
ham oktyabr inqilobiga qadar Chor Rossiyasining tangalari bilan bir qatorda Buxoro va Xiva 
xonligining oltin tangalaridan foydalanilgan.
Jahon sivilizatsiyasining taboro rivojlanib borishi va iqtisodiy munosabatlarning 
takomillashuvi muomalada qog’oz pullarning vujudga kelishiga zamin yaratdi. N
atijada, 
qimmatbaho metallar o’rnini qog’oz pullar egalladi.