Xromatografik analiz nima? Kimyoviy birikmalarni ajratish, analiz qilish va xossalarini tekshirishning kimyoviy, fizikaviy va fizik -kimyoviy usullari orasida xramatografik analiz usullari muhim o’rinni egallaydi

Xromatografik analiz nima? Kimyoviy birikmalarni ajratish, analiz qilish va xossalarini tekshirishning kimyoviy, fizikaviy va fizik –kimyoviy usullari orasida xramatografik analiz usullari muhim o’rinni egallaydi. Xromotagrafik analiz usullari soddaligi, samarаdorligi, tanlovchanligi, tezkorligi, shuningdek, uni boshqa fizik- kimyoviy usullar bilan birgalikda avtomatlashtirish mumkinligi tufayli keng tarqalgan.
Xromotagrafik analiz usullari soddaligi, samarаdorligi, tanlovchanligi, tezkorligi, shuningdek, uni boshqa fizik- kimyoviy usullar bilan birgalikda avtomatlashtirish mumkinligi tufayli keng tarqalgan. Xromatografiya usullarining o’ziga xos xususiyati ularning universalligi bo’lib, turli konsentrasiyalarda olingan anorganik va organik tabiatli, suyuq hamda gazsimon moddalarni ajratish va aniqlashga imkon beradi. Bu usullarning yana bir muhim tomoni shundaki, xossalari bir – biriga yaqin bo’lgan birikmalarni ular yordamida tarkibiy qismlarga to’la va oson ajratish mumkin.
Xromatografiya usullarining o’ziga xos xususiyati ularning universalligi bo’lib, turli konsentrasiyalarda olingan anorganik va organik tabiatli, suyuq hamda gazsimon moddalarni ajratish va aniqlashga imkon beradi. Bu usullarning yana bir muhim tomoni shundaki, xossalari bir – biriga yaqin bo’lgan birikmalarni ular yordamida tarkibiy qismlarga to’la va oson ajratish mumkin. Xromotografiya tekshiriluvchi o’bektlarni sifat va miqdoriy analiz qilishda, moddalarning fizik –kimyoviy xossalarini o’rganishga, tehnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatik boshqarishga imkon beredi. Keyingi vaqtlarda xromatografiya atrof- muhitni nazorat qilishning asosiy usullaridan biri bo’lib qoldi.
Xromotografiya tekshiriluvchi o’bektlarni sifat va miqdoriy analiz qilishda, moddalarning fizik –kimyoviy xossalarini o’rganishga, tehnologik jarayonlarni nazorat qilish va avtomatik boshqarishga imkon beredi. Keyingi vaqtlarda xromatografiya atrof- muhitni nazorat qilishning asosiy usullaridan biri bo’lib qoldi. Xromatografiyaga rus botanik- olimi M.S. Svetning tadqiqotlari asos soldi va uni 1903 yilda bosib chiqarilgan ,, Adsorbision hodisalarning yangi kategoriyasi va ularning biokimyoviy analizda qo’llanilishi’’ nomli maqolasida bayon etdi. O’zi taklif etgan usulning asoslarini Svet quyidagicha tarifladi: ,, Aralash eritma adsorbent ustuni orqali filtrlanganda pigmentlar … turli rangdagi alohida zonalarga ajraladi. Murakkab pigmentlarning turli tarkibiy qismlari spektrdagi yorug’lik nurlari singari adsorbent ustunida ma’lum qonuniyat asosida bir- biridan har xil rangdagi qavatma- qavat bo’lib ajraladi va ularning sifat jihatdan aniqlash imkoni tug’iladi. Bunday rang-barang preparatni xromatogramma, tegishli usulni esa xromatografik usul deb atadi.
Xromatografiyaga rus botanik- olimi M.S. Svetning tadqiqotlari asos soldi va uni 1903 yilda bosib chiqarilgan ,, Adsorbision hodisalarning yangi kategoriyasi va ularning biokimyoviy analizda qo’llanilishi’’ nomli maqolasida bayon etdi. O’zi taklif etgan usulning asoslarini Svet quyidagicha tarifladi: ,, Aralash eritma adsorbent ustuni orqali filtrlanganda pigmentlar … turli rangdagi alohida zonalarga ajraladi. Murakkab pigmentlarning turli tarkibiy qismlari spektrdagi yorug’lik nurlari singari adsorbent ustunida ma’lum qonuniyat asosida bir- biridan har xil rangdagi qavatma- qavat bo’lib ajraladi va ularning sifat jihatdan aniqlash imkoni tug’iladi. Bunday rang-barang preparatni xromatogramma, tegishli usulni esa xromatografik usul deb atadi. Moddalarni xromatografik ajratish usullari sorbsiya jarayonlariga asoslangan. Gaz, bug’ yoki erigan moddaning qattiq yoki suyuq erituvchilarga (sorbentlar) yutulishi sorbsiya deyiladi. Teskari jarayon desorbsiya deyiladi. Sorbsiya adsorbsiya (fazaning yutuvchi sirtiga yutilishi) va absorbsiya (fazaning yutuvchi hajmiga yutilishi) dan iborat.

Sorbsiyani ikki yo’l bilan amalga oshiriladi:

• 
  statik va dinamik sharoitda amalga oshirish mumkin. Statik sorbsiya – ikkala fazaning nisbiy harakatsiz hollatda ro’y beruvchi sorbsion jarayon bo’lib, moddaning fazalar orasida taqsimlanish muvozanati qaror topishi bilan ya’kunlanadi. Dinamik sorbsiya- harakatchan faza harakatsiz fazaga nisbatan bir yo’nalishda siljiydigan sorbsion jarayondir.Xromatografik usullarni klassifikasiyalashning turli yo’llari bor.
  

Qo’zg’almas va harakatchan fazalarning fizikaviy tabiatiga qarab, suyuqlik xromatografiyasi (harakatchan faza suyuq bo’lganda ) va gaz xromatografiyasini o’z navbatida qo’zg’almas fazaning agregat holatiga qarab:

1. Qattiq-suyuq fazali xromatografiyaga (QSX) (qo’zg’almas fazali suyuqlik) ajratish mumkin.

2. Suyuqlik-suyuqlik Xromatografiyasi (SSX) ko’pincha, taqsimlovchi xramatografiyasi deb yuritiladi.

3. Gaz xromatografiyasi quzg’almas fazani agregat holatiga qarab ,, gaz – adsorbision’’ (GAX)

4. Gaz- suyuqlik Xromatografiyasiga (GSX) yoki gaz taqsimlovchi Xromatografiyaga bo’linadi.

Sorbsiya mehanizimiga qarab xromatografiya: molekulyar va xemosorbsion хromatografiyaga bo’linadi. Molekulyar xromatografiyada quzg’almas faza(sorbent) bilan ajratilayotgan aralashmaning tarkibiy qismlari orasidagi o’zaro tasir kuchlari tabiati buyicha molekulararo Van-der Vaals kuchlaridir.

Sorbsiya mehanizimiga qarab Xromatografiya molekulyar va xemosorbsion хromatografiyaga bo’linadi. Molekulyar xromatografiyada quzg’almas faza(sorbent) bilan ajratilayotgan aralashmaning tarkibiy qismlari orasidagi o’zaro tasir kuchlari tabiati buyicha molekulararo Van-der Vaals kuchlaridir.

Xemosorbsion xromatografiyaga ion alamashinish, cho’ktirish, kompleks hosil qilish (yoki ligant almashinish), oksidlanish-qaytarilish xromatografiyasi kirаdi. Xemosorbsion xromatografiyada tegishli kimyoviy riyaksiyalar sorbsiyaga sabab bo’ladi.