Xotira va Tafakkur

Xotira va Tafakkur

Muhandis xodimlari kasbiy faoliyatining oʻziga xos jihatlaridan biri keng doiradagi kishilar bilan muomala qila olish qobiliyatini bildiruvchi kommunikativlikdir. Xodim oʻz faoliyati davomida turli yoshdagi, kasbdagi va turli huquqiy maqomga ega boʻlgan shaxslar bilan muomala qilishiga toʻgʻri keladi. Bu esa xodimdan shaxs psixologiyasini, xususan muomalaning psixologik asoslarini bilishni talab etadi. Albatta, xodimning kasbiy faoliyatiga yorqin ifodalangan bilish xususiyati xosdir. Bu esa turli xil qiyinchiliklarni, fikriy vazifalarni turlicha hal qilishnigina emas, balki ushbu qarorlarni amalga oshirishni tashkil etishni ham talab etadi. Shu nuqtayi nazardan muhandis xodimlarining kasbiy faoliyatida quyidagi asosiy psixologik tizimlar mavjud: bilish faoliyati, konstruktiv, tashkilotchilik va kommunikativ faoliyat. Albatta, xodimlarning amaldagi faoliyatida ushbu tarkibiy qismlarning har biri sof holda uchramaydi, ularning hammasi uzviy birlikda namoyon boʻladi.

• Xotira — idrok etilgan narsa va hodisalarni yoki oʻtmish tajribalarni esda qoldirish va zarur boʻlganda tiklashdan iborat psixik jarayon. U nerv sistemasi xususiyatlaridan biri boʻlib, tashqi olam voqealari va organizm reaksiyalari haqidagi axborotni uzoq saqlash hamda uni ong faoliyatida va xulq, xatti harakat doirasida takror tiklash qobiliyatida namoyon boʻladi.

• Xotira individning oʻz tajribasida esda olib qolishi, esda saqlashi va keyinchalik uni yana esga tushirishi xotira deb ataladi.
• Xotira haqidagi dastlabki ilmiy qarashlar Sharq mutafakkirlari va yunon faylasuflari (Aristotel va boshqalar) da uchraydi. Xususan, Forobiy Xotiraga bilishdagi aqliy jarayonning tarkibiy qismi sifatida qarab, Xotirani faqat insonga emas, hayvonga ham xos xususiyat ekanini alohida taʼkidlagan.
• Xotiraning fiziologik asosi bosh miya yarim sharlari poʻstlogʻining muvaqqat bogʻlanishi (Assotsiatsiya) va ularning keyingi faoliyatidan iborat. Xotira ko’lami, axborotlarning uzoq vaqt va mustahkam saqlanishi, shuningdek, muhitdagi murakkab signallarni idrok etish va adekvat reaksiyalarda ishlab chiqish bosh miya nerv hujayralari (neyronlar) sonining koʻpayib borishi hamda uning strukturasi murakkablashuvi jarayonida oʻsib boradi.

• Chap qo’l bilan yozish qobiliyati

Ayni paytda chap qo’l bilan yozish qobiliyati hech kimni ajablantirmaydi. Hatto birdan o’ngga va chapga yozadigan (ambidexters) ustalar ham bor. Bunday odam o’ng qo’liga qaraganda aqlli. Chap qo’llar uchun o’tkazilgan eksperiment jarayonida bunday odamlarda ixtiro va mantiq ko’proq rivojlanganligi, ularning ko’plab yangi g’oyalari borligi aniqlandi. Tadqiqotchilar chap qo’l bilan yozish qobiliyati ongga va miyaning rivojlanmagan joylariga ijobiy ta’sir ko’rsatishini aniqladilar.

• Kichik narsalar haqida doimiy tashvish

Bir tajribada olimlar bitta maktabdan 126 nafar o’quvchini tanlab olishdi va ulardan qancha vaqt tashvishlanishlarini va nima sababdan yozishlarini so’rashdi. Natijada, ko’proq xavotirga tushgan bolalar razvedka testlarida ko’proq ball to’pladilar. Buning sababi shundaki, bunday odamlar mas’uliyatni yanada aniqroq his qilishadi va ishga e’tibor berishadi.

• Hazilga muhabbat

Olimlar Nyu-Meksiko universitetida tajriba o’tkazdilar. Uning davomida turli multfilmlardan rasmlarga imzo qo’yish kerak edi. Natijada, aqlli o’quvchilar hazil bilan rasmlarga imzo chekishgani aniq bo’ldi. Shundan so’ng, xuddi shu tajriba professional komediyachilar bilan ham o’tkazildi, ular ham ko’proq ball to’pladilar. Tadqiqotchilar hazil va hazil miya uchun foydali degan xulosaga kelishdi. Kulgi sizga yaxshiroq rivojlanish imkoniyatini beradi.

• Qiziqish va yangi narsalarni o’rganish istagi

Olimlarning fikriga ko’ra, yangi narsalarga qiziqadigan va hayotga qiziquvchan bola maktab materialini doimo yodlab yuradiganlarga nisbatan etakchi bo’ladi. O’qituvchi T. Cemorro-Premuzi, qiziquvchan bolalar yoshligidan ilm va ijodga moyil ekanligiga amin. Britaniyalik tadqiqotchilar tajriba o’tkazdilar: ular so’nggi 50 yil ichida tug’ilgan 6000 kishini tanladilar. Eksperiment jarayonida biz 11 yoshli bolalar ko’proq ball to’plaganligini aniqladik, chunki ular juda qiziquvchan.

• Uyquga bo’lgan muhabbat

Kech uyg’ongan odamlarda ko’pincha IQ yuqori bo’ladi. Olimlar ushbu ball bo’yicha tajriba o’tkazdilar, uning davomida aqlli odamning miyasi shunchalik kuchayganki, u organizm bioritmlariga bevosita ta’sir qiladi. Shu maqsadda ular bir guruh predmetlarni tanladilar va ular erta tongda turishni yoqtirmasliklari aniqlandi. Shunga o’xshash tajribalar turli mamlakatlarda o’tkazilgan, ammo natijalari bir xil.

• Ta’sirchanlikning oshishi

Agar biz aqlli odam haqida gapiradigan bo’lsak, unda unga ba’zi narsalarga e’tibor qaratish juda qiyin. Buning sababi, bunday odamning miya faoliyati yuqoriroq va uni boshqarish juda qiyin. Shuning uchun, agar siz doimo turli xil narsalarga chalg’itsangiz va suhbat davomida ayniqsa diqqatli bo’lmasangiz, unda bu yuqori aqlning ishonchli belgisidir.

• Piyoda yurishni yaxshi ko’rasiz

Qo’shma Shtatlardan kelgan professorlar, tez-tez yurishga ehtiyoj bor shaharlarda odamlar tez-tez aylanib o’tish uchun turli xil transport turlaridan foydalanadiganlarga qaraganda yuqori aqliy qobiliyatga ega degan xulosaga kelishdi. Bu haqiqat toza havoda yurish va kislorodning ko’pligi fikrlash jarayoni va aqliy qobiliyatlarga foydali ta’sir ko’rsatishi bilan bog’liq.

• Bu dunyoda ozgina narsani bilishingizni qabul qilish

Haqiqatan ham aqlli odam doimo ko’proq ma’lumot olishga intiladi. Bunday odamlar shimgich kabi yangi ma’lumotlarni o’zlashtiradilar va ular ozgina o’rgangan narsalarini tushunadilar va o’rganish uchun hali ko’p narsalar mavjud. Bundan tashqari, bunday kishi hamma narsani bilmasligi haqida gapirishdan tortinmaydi. U yoshidan qat’iy nazar yangi narsalarni o’rganishni so’raydi va o’rganishga harakat qiladi.

• Nazoratning yuqori darajasi

Intellektual har qanday vaziyatda o’zini boshqarishga qodir, chunki biror narsa qilishdan oldin u yuzaga kelishi mumkin bo’lgan oqibatlar haqida o’ylaydi. Olimlar eksperiment o’tkazdilar, uning davomida ular tanlashni taklif qilishdi: ozgina pul, lekin hozir yoki juda ko’p, lekin faqat bir yil o’tgach. Aqlli odamlar ikkinchi variantni tanladilar, bu ularning bashorat qilishlari va o’zlarini boshqarish qobiliyatini ko’rsatadi.

• Ishlarni keyinroqqa qoldirish odati

Kechikishni o’rganish bo’yicha tajriba shuni ko’rsatdiki, aqliy qobiliyatlari yuqori bo’lgan shaxslar ko’pincha kechiktiradilar. Shunday qilib, ular miyalarini almashtirishga, dam olishga va harakatlarini boshqa maqsadga yo’naltirishga imkon beradi. Bunday odamlar do’stlari bilan kafeda yig’ilish, mashg’ulot va film tomosha qilishdan osonlikcha voz kechishadi. Ammo bu faqat aqlning belgisidir.

• Har doim chaynash odati

Odatda miya uchun eng oddiy mashq – bu saqich. Bu konsentratsiyani oshiradi. Olimlar har doim nimanidir chaynaydigan odamlar yuqori aql bilan ajralib turishini aniqladilar. Ushbu odat intellektual qobiliyatlari yuqori bo’lgan ko’plab odamlarda uchraydi.

• Istalgan vaqtda, istalgan joyda uxlab qolish qobiliyati

Agar siz fanni chuqur o’rgansangiz, unda polifazik uyqu kabi atama mavjud. Ushbu tushunchaning ma’nosi shundaki, odam har 4 soatda bedorlikda 30 minut uxlashi kerak. Bu Leonardo da Vinchida bo’lgan odatiy “siesta” edi. U buni miyasining vaqti-vaqti bilan dam olish va dam olish maqsadida qilgan. Aqlli odamning miyasi kuchliroq ekanligi va ko’pincha charchashi isbotlangan. Uning dam olishi atigi yarim soat davom etadigan bo’lsa ham, uni qayta boshlash kerak. Ba’zan charchoqni kamaytirish uchun qisqa vaqtga uzib qo’yishingiz kerak.

•