Xorazm viloyot 1-Mavzu: O‘rtacha miqdorlar, moda va mediana

10-Mavzu: Dinamiqa qatorlarini tahlil qilish
Tadqiqotchilar dinamika qatorlarini o‘rganar va tahlil qilar ekanlar,hamisha hodisalardagi o‘zgarishlarning xususiyatlariga qarab qatorlarning kelajakdagi fe’l-atvorini tasavvur qilishga harakat qilganlar yoki qatorlarning ekstrapolyatsiyasi (cho‘zishi, uzaytirilishi) yo‘li bilan turli bashoratlar qilishga uringanlar. Dinamika qatorlarining ekstrapolyatsiyasini har xil usullarda amalga oshirish mumkin. Ammo ekstrapolyatsiyaning qaysi usuli qo‘llanishdan qat’iy nazar ilgari (o‘tgan) davr uchun aniqlangan o‘zgaruvchanlik qonuniyati (yo‘nalishi) istiqboldagi qisqa muddat ichida bo‘lsa ham chegaralangan darajada albatta saqlanib qolinishi ko‘zda tutiladi. Shu bois, qatorning ekstrapolyatsiyasi ko‘rinishidagi har qanday bashoratlardan oldin o‘zgaruvchanlik yo‘nalishini aniqlash imkonini yaratishda uzoq muddatli dinamika qatorlarini mukammal o‘rganilishi lozim. U yoki bu turdagi ko‘rsatkichlarni bashoratlashga yordam berishda dinamika qatorlari ekstrapolyatsiyasining eng sodda usullarining ayrimlari xususida to‘xtalamiz.
1. Agar dinamika qatorini tahlil qilishda darajalarning absolut ko‘payishi deyarli o‘zgarmasa, o‘rtacha absolut ko‘payishini arifmetik o‘rtachadan foy dalanib hisoblash va uni qatorning so‘nggi darajaga qatorning qancha davri ekstrapolyatsiya qilishga shuncha marta qo‘shish darkor.
2. Tadqiq etilayotgan davrlardagi qatorda yillik o‘sish koeffitsiyenti har holda doimiy bo‘lsa, o‘rtacha o‘sish koeffitsiyenti aniqlanadi va uni eksrapolyatsiyalanayotgan davrga mos darajada qatorni eng so‘nggi darajaning o‘rtacha o‘sish koeffitsiyentiga ko‘paytiriladi.
3. Bir necha ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi o‘rtasida bog‘liqlik mavjud bo‘lganligi tufayli ikkinchi qator bilan bog‘liq bo‘lgan o‘zgarishlar haqidagi ma’lumotlar zaminida dinamikaning bir qatorini ekstrapolyatsiyalash mumkin.
Misol uchun. Dehqonchilikka qilingan kapital qo‘yilmalar hajmi bilan dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi o‘zgarishi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni aniqlash orqali bir necha yillar (6-yil)dan keyingi bolalar sonini (vafot qilish jadvallariga binoan) bilgan holda dehqonchilik mahsulotlari haqidagi ma’lumotlar bo‘yicha ko‘zlangan kapital qo‘yilmalar zaminida ekstrapolyatsiyalab bolalarning iste’mol tovarlariga bo‘lgan talablarning aniqlash mumkin.
4. Qatorlarni tegishli tahliliy shakl (formula) bo‘yicha tekislash asosida ekstrapolyatsiyalash mumkin. Buning uchun ushbu yo‘nalishdagi qonuniyatni ochib berishda qo‘llash mumkin bo‘lgan tenglama formulasidan foydalaniladi. Yuqorida keltirilgan ekstrapolyatsiya usullari mutlaq tugal emas, bularni yana bir qator turlari bilan davom ettirish mumkin.