|
XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI – MAXSUS SON_____
113
kimyoviy, biologik va boshqa ta’sirlar harakatlanadi. Shaharlardagi maydonlarda tabiiy ekotizimlarning texnogen
darajasi va maydonining zararlanishi yuqoridir.
Urboekotizimlarning ko’p shaklli xillari tabiiy va antropogen tizimlar ostida birikadi. Shahar – ekotizimlarga va
atrof-muhitga to’liq bog’liqdir. Shaharning rivojlanishi tabiiy atrof-muhit qonunlari bilan emas, balki ekologik
muvozanatni buzilishi, inson faoliyatining bunyodkorligi va buzuvchanligi bilan aniqlanadi. Shaharni muvozanatsiz
ekotizimlarga qo’shish mumkin.
Ayrim shahar maydonlarida ushbu o’ziga xos xususiyatlar oqibatida urboekotizimlarning biomassasi
muvozanatlashmagan, ozuqa zanjiri buzilgan, unumdorlik yo’q qilingan. Urboekotizimlarning soddalashgan tarkibi
uning tashqi ta’sirlarga yuqori barqarorligini ta’minlamaydi, doimiy ekologik nazoratni va ekologik talablarni
bajarilishini talab qiladi.
O’zbekiston Respublikasining tabiiy atrof-muhitni muhofaza qilish, energiya va resurslardan samarali va
oqilona foydalanish bo’yicha qabul qilingan bir qancha qonunlari hamda qonun osti me’yoriy hujjatlarda
shaharsozlik faoliyatida maxsus ekologik talablar belgilangan.
Ushbu hujjatlarga asosan shahar va aholi yashash punktlarini joylashtirish, loyihalash, qurilishi va qayta
ta’mirlanishida tabiiy ekotizimlarni harakat qilishi hamda insonlarning hayotiy faoliyati uchun o’rab olgan atrof-
muhit holatiga ijobiy ta’sir ko’rsatishini ta’minlaydigan kompleks chegaralarga rioya etilishi zarur .
Shaharsozlik faoliyatida ekologik talablarni quyidagi uchta asosiy yo’nalish bo’yicha ko’rib chiqamiz:
1. Aholi yashash punktlarini arxitekturaviy loyihalash va qurish;
2. Shaharlar va aholi yashash punktlarining atrof-muhit muhofazasi sanitariyasi;
3. Shaharlarda yashil maydonlarni yaratilishi va muhofazasi.
Aholi yashash punktlarini arxitekturaviy loyihalash va qurishda tabiiy atrof-muhitni tiklanishi, buzilgan
maydonlarni rekultivasiyalash (qayta tiklash), yerlarni obodonlashtirish, madaniy meros obyektlarini muhofaza
qilish, ekologik xavfsiz va atrof-muhit muhofazasini ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlar qabul qilinishi lozim.
Shaharlarda yashil maydonlar shovqinlarning darajasini, chang va gazlarning tarkibini pasaytiradi, shahar qurilishini
noqulay shamollardan himoya qiladi, fitonsid ta’sir ko’rsatadi, radiasiyani yumshatadi va h.k.
Qurilish materiallarining umriboqiyligining asosiy omillaridan biri iqlim hisoblanadi. Iqlim qurilish
materiallarining xizmat qilish muddatini boshqaradi. Qurilish materiallarining umriboqiyligiga iqlimning
quyidagi komponentlari ta’sir ko’rsatadi. Bularga quyosh radiasiyasi, harorat, havoning bosimi, havoning
namligi, shamol va yomg’ir, kimyoviy moddalar kiradi.
Quyoshning ultrabinafsha nurlari organik materiallarning holatini yomonlashtiradi, ya’ni materialning
ichida kimyoviy reaksiyalarni sodir qiladi va oksidlanishni keltirib chiqaradi. Bunday ta’sir tog’li hududlarda
kuchlidir, ya’ni ultrabinafsha nurlarning jadalligi yuqori va janub tomonga siljishi bo’yicha oshib boradi.
Ma’lumotlar shuni ko’rsatadiki, haroratning har 10°C ko’tarilishida kimyoviy reaksiyalarning tezligi
ikki marta oshadi. Juda yuqori harorat organik materiallarning yomonlashishini oshiradi. Haroratning har 7°C
ko’tarilishida yog’och qipiqli plitadan karbamid asosidagi yelim yordami bilan formaldegid chiqishi ikki marta
oshadi. Xuddi shuningdek, issiqlik quyosh radiasiyasi, kislorod va namlik bilan birikishida qurilish
materiallarining yomonlashish jarayonini kuchaytiradi [3]. Plastik, rezina, kauchuk va boshqa turdagi qurilish
materiallari past haroratda muzlaydi va maydalanadi. Shimoliy Yevropada tashqi ko’rinishi g’ovakli bo’lgan
g’ishtni past haroratda pishirish ikki qish davriga cho’ziladi. Ayniqsa, g’ovakli mineral materiallar uchun hal
qiluvchi omil – muzlatish va eritish davri hisoblanadi. Havoning bosimi materiallarning yopiq tuzilmadagi
g’ovaklari ichidagi kuchlanish va hajmiga ta’sir ko’rsatadi. Masalan, g’ovak oyna va har xil plastik
himoyalovchi materiallar. Shuningdek, havoning bosimi germetik (zich berkitilgan) derazaga ham ta’sir
ko’rsatadi, ya’ni o’lchamlarining o’zgarishi sodir bo’ladi va haroratning o’zgarishida xuddi shunday ta’sir
bo’ladi [1].
Namlikning o’zgarishi materiallarning kuchlanishi va hajmining o’zgarishiga hamda yomonlashishiga
ta’sir ko’rsatadi. Ko’tarilib ketgan namlik materiallarning yeyilishini oshiradi. Havo namligining tarkibi
doimiy bo’lgan binolarda faqatgina musiqaviy asboblar, fortepiano va g’ijjak ishlab chiqarish mumkin. Xuddi
shunday sharoit boshqa interyer materiallar, ya’ni pardoz qoplama materiallarni yeyilishini kamaytirish va
tozalanishini yaxshilash uchun ham qo’llanilishi zarur. Namlikning nisbatan 30-70% ko’tarilishi bilan yog’och
qipiqli plitadan karbamid asosidagi yelim yordami bilan formaldegid chiqishi ikki marta oshadi[1].
Shamol va yomg’ir qurilish materiallarida namlikning to’planishiga olib keladi va salbiy jarayonlarni
boshlaydi. Kuchli shamolda materiallarga bosim ta’sir qiladi, hatto materiallarning sinishiga yoki holatini
keskin yomonlashishiga olib kelishi mumkin. Shamol qumlar bilan birikishida ba’zi bir qurilish
materiallarining buzilishiga ta’sir ko’rsatadi. Qorning og’irligi ham qurilish materiallarining tuzilmasini
buzishi mumkin [3].
Do'stlaringiz bilan baham: |
