XORAZM MA ’ MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM А SI – 8/2020 106 yer qattiq zichlanib tagpoydevor uchun o
’
ta qulay va mos bo
’
lgan. Xon ma
’
qullamagach ustalar
madrasani Chorsu maydonidan yarim chaqirim shimolroqda Boljur maydonida (Yangi chorsu)
qurishga qaror qiladilar. Norbo
’
tabiy ham bu manzilni ma
’
qullaydi, ammo inshoot qurilishi 1795-
yildan 1797-yilgacha cho
’
ziladi. Buni ustalar tomonidan shag
’
al va qum aralashtirib yerdan bir gaz
balandlikda tagkursi yotqizilishi hamda uning qattiq zich holatga kelishini kutish bilan izohlash
mumkin. Buning uchun xon farmoni bilan bu yerda ot bozori tashkil qilinadi. Ot uloqlari va
odamlar oyoqlari ostida ikki yil yaxshilab zichlangach ustalar ot bozorini to
’
xtatib, bino qurilishini
boshlaydilar. Madrasa binosi tarixini Muhammad Solih ibn Muhammad Sharif Buxorodagi Mir
Arab, Abdulazizxon va Toshkentdagi Ko
’
kaldosh madrasalariga o
’
xshash uslubda yaratgan.
Madrasa to
’
g
’
ri to
’
rtburchak ko
’
rinishli qilib qurilgan. Me
’
morlar qurilishda asosan pishiq
g
’
ishtdan foydalanishgan. Madrasa shimoldan janubga 52 metr, sharqdan g
’
arbga tomon 72 metr
uzunlikka ega. Norbo
’
tabiy madrasasi bir qavatli bo
’
lib, balandligi 4-5 metrni tashkil qiladi.
Madrasa old tomoni shimoliy qismga to
’
g
’
ri keladi. Aynan shu old tomonning g
’
arbiy qismi masjid,
sharqiy qismi talabalar tahsil olishlari uchun mo
’
jjallangan darsxonalar joylashgan. Masjid va
darsxonalar old kirish qismi peshayvonli bo
’
lib, ular yarim arkasimon qilib qurilgan. Shimol tomon
o
’
rta qismida baland va ko
’
rkam peshtoqli hovli sahniga kirish darvozasi qad rostlagan. Madrasa
binosining to
’
rt burchagida katta o
’
lchamli to
’
rtta burjlar quriladi. Shuningdek, madrasaga ko
’
rk
berishi uchun shimoliy, sharqiy, janubiy va g
’
arbiy tomonlarining har birini markazida to
’
rtta
moviy gumbazlar o
’
rnatilgan. Shimol qismdagi asosiy gumbaz diametri 7-8, qolgan gumbazlar esa
4-5 metr kattalikka ega.
Madrasaning hovli sahni muraqqa (kvadrat) shakliga ega bo
’
lib 38x38 metr kattalikda
joylashgan. Madrasa ichki hovli sahni atrofi bo
’
ylab talabalar va ziyolilar uchun hujralar barpo
etilgan. Mazkur hujralar old peshayvonli bo
’
lib, peshtoqlar bilan mustahkamlangan va bir- biridan
ajratilib barpo etilgan.
Madrasa peshtoqlari va tom qismi o
’
ta qalin qurilgan, bunga madrasani ikkinchi qavati
qurilishi ko
’
zlangan, ammo ma
’
lum sabablarga ko
’
ra qurilish bir qavat bilan cheklangan. Bunga
ikki xil xulosaga kelish mumkin. Birinchidan, madrasa qurilishi oxirlamay Norbo
’
tabiy salomatligi
yomonlashuvi, ikkinchidan esa shaharning yerosti suvlari ko
’
p ekanligi va baland binolar tez
nurashi inobatga olib bir qavat holida qoldirilgan. No
’
rbo
’
tabiy madrasasida masjid va
darsxonalardan tashqari 36 ta hujra joylashgan. Har bir hujraga alohida hovli sahnidagi eni yarim
gazli va bo
’
yi bir yarim gazdan sal ortiqroq ikki tabaqali eshiklar orqali kirilgan. Hovli sahniga
kirishda ham eni ikki gaz va bo
’
yi uch gazli, qalinligi 6-7 sm yog
’
och darvoza mavjud. Hujralar
ichki qismi eni ikki yarim, bo
’
yi uch yarim va balandligi ham uch gaz kattalikda qurilgan. Hujralar
devorlarining har biriga bittadan uchtagacha toqchalar ishlangan. Hujralar asosan eshiklar orasiga
yarim gumbazli qilib ishlangan panjarasimon kichik derazalar bilan yoritilgan.
Madrasai Mir me
’
morlari unga pardoz va bezak berishda oddiy va sodda ganch va
parchinlardan foydalanishgan. Bunda No
’
rbotabiyning taqvodor ekanligi ko
’
zda turilgan. Shu
boisdan pishiq g
’
isht izlari qizil angob usulida bezatilgan. Madrasa devorlari va peshtoqlari ham
oddiy bezatilgan. Faqat masjid devorlari va peshtoqlari muqarnas usulida sirlangan.
Darvoza va eshiklar atrofi sodda geometrik shakllar, markazi islomiy naqshlar bilan
bezatilgan. Madrasa 1799-yilda to
’
la qurib bitkazilib, foydalanishga topshiriladi. Unda asosan diniy
ilmlar hamda qisman dunyoviy ilmlar o
’
qitilgan. Shuningdek, arab va fors tili o
’
rgatilgan.
Qo
’
qon xonligi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingach sekin-asta mustamlaka
o
’
lkalarda o
’
z tizimlarini o
’
rnata boshladilar. Natijada madrasalar ta
’
minoti uchun berilgan vaqf
mulklari tugatiladi. Oqibatda esa madrasa talabalari soni kamayib borgan va 1924- yili butunlay
tugatilgan.
Mustaqillikning dastlabki yillarida binodan jome masjidi va turizm ob
’
ekti sifatida
foydalanilgan bo
’
lsa-da so
’
nggi yillarda inshootda qayta ta
’
mirlash ishlari olib borildi va ichki va
tashqi turizmga keng ahamiyat kasb etmoqda. Shu qatorda madrasa faoliyati ham qayta yo
’
lga
qo
’
yilgan.
