|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
8/2020
176
konstruktiv, balki tibbiyotning terminologik tizimini ham o
’
rganishga majbur qiladi. Haqiqatdan
ham ishlaydigan tibbiy terminologik lug
’
at mos kelmaydi. Bu atamalardan biri boshqasiga
qaraganda torroq tushunchaga doimiy ravishda kiritilgan yoki kengroq yoki nihoyat butunlay
boshqachadir. Terminologiyada sinonimiya ehtimolini inkor etgan holda, tadqiqotchilar bu yerda
faqat ikkilik va uchlik mavjudligini ta
’
kidladilar. Biroq, terminologik birliklar o
’
rtasida sinonim
munosabatlar mavjudligi voqelikni ikki yoki undan ortiq tilshunos birliklar bir xil ma
’
noda
ifodalashning ko
’
plab dalillarini aniq izohlashni talab qiladi. Asosan, terminologiyada sinonimiya
faktlari u yoki bu terminologik tizim rivojlanishining dastlabki bosqichi bilan izohlangan va har
qanday ilmiy hodisa to
’
g
’
risida yetarli darajada o
’
rganilmagan. Bizning fikrimizcha, bunday
tushuntirishlarga to
’
liq rozi bo
’lish juda qiyin, chunki “Ilmiy tafakkurning rivojlanish darajasi
qanchalik yuqori bo
’
lsa, tadqiqotchida shunchalik ilg
’
or fikrlash, tugab bo
’
lmaydigan voqelik
paydo bo
’
ladi, u til shakllarida o
’z ifodasini topadi”
, shu jumladan sinonim. Albatta, raqobatdosh
terminologik nomlarning o
’
zaro uyg
’
unligi, eng maqbul atamani tabiiy yoki sun
’
iy ravishda tanlab
olish hali ro
’
y bermagan ob
’
yektiv mavjud shart-sharoitlar bilan bog
’
liqligini mutlaqo inkor etib
bo
’
lmaydi. Sinonimik va antonimik yo
’
qligi tezisi terminologik tizimlardagi iboralar va "bitta
atama bitta kontseptsiyaga mos kelishi kerak va aksincha" degan qat
’
iy fikr, ixtiyoriy ravishda
terminologiyada sinonimiyaning ko
’
rib chiqilishini tadqiqot qilishga olib kelgan. Buning natijasida
tibbiy terminologiyada individual sinonimik munosabatlarni tahlil qilish va ro
’
yxatdan o
’
tkazishda
ma
’
lum bir parchalanish bo
’
lib, u tibbiy terminologiyada boshqa muammolar ko
’
rib chiqilishi
munosabati bilan uning alohida bo
’
limlarida sodir bo
’
lgan. Masalan, ingliz va rus tibbiy
terminologiyalari asosida kasbiy lug
’
atni o
’
rganayotganda, boshqa har qanday terminologik tizim
singari tibbiyotning tubanligi juda ko
’
p sonli sinonimlarga ega ekanligi aniqlandi. Masalan,
Antibiotic - (pencillin, ampicillin, amoxicillin.) Drug-(pills, medicine, remedy, dope tonic, tablets).
Shu nuqtai nazardan parazitologiyada terminologik tizim tavsifida keltirilgan ma
’
lumotlarga
muvofiq: tibbiy atamalar umumiy adabiy til va umuman fan tili kabi bir xil hodisalar va
qonuniyatlarni ishlatadi, shuning uchun parazitologiyada sinonimiya, antonimiya va boshqalar
terminologiyasi ham o
’
ziga xosdir.
Sinfografik o
’
zgaruvchanlik holatlari ingliz terminologiyasida nefrologiya va urologiyada
juda ko
’
p qayd etilgan. Bundan tashqari, ilgari tibbiy atamalarga xos bo
’
lmagan sinonimlar hozirgi
kunda barcha yangi tibbiy atamalarning 30 foizini tashkil etadi. Tibbiy terminologiyada sinonimiya
muammosini ishlab chiqishdan oldin shuni ta
’
kidlash kerakki, terminologiyada sinonimik
munosabatlarni o
’
rganish zarurligi haqidagi tezisning nazariy jihatdan asoslangan asoslari asosan
tibbiy terminologik lug
’
at tuzilishini ko
’
plab ilmiy tadqiqotlar bilan tayyorlangan. Uni
shakllantirishda oddiy (oddiy atama - bu so
’
z atamasi) va murakkab tibbiy atamalar aniqlanadi va
tavsiflanadi. Murakkab atama - bu ikki yoki undan ortiq elementlar yoki tarkibiy qismlardan iborat
bo
’
lib, yaxlitlik bilan tavsiflanadigan va umumiy adabiy so
’
zning ma
’
nosini qo
’
shish yoki qayta
ko
’
rib chiqish yo
’
li bilan shakllantirilgan, klassik til morfemalaridan boshqa atamalarni yaratish,
boshqa tillardan so
’
zlarni o
’
zlashtirib olish yoki terminologik tizim orqali shakllanadigan atamadir.
Sodda va murakkab atamalar bilan bir qatorda, qisqartmalar, terminologik iboralar mavjud,
masalan, ACTH (Adenokortikotropeshormon,) EKG (Elektrokardiyogram), X-Straxlung, BGG-
Vakzin, Q-Fiber. Quyidagi muntazamlik o
’
rnatildi: erta kelib chiqish shartlari monokomponentlik
bilan xarakterlanadi, keyingi davrlar esa murakkab ko
’
pkomponentli tuzilish bilan tavsiflanadi.
Sinonimlarning asosiy xususiyati, ularning bog
’
liqlik darajasi rasmiy farqlar asosida shaxsiyat va
farqning semantik birligi ekanligi sababli, terminologik birliklarning rasmiy va asosli jihatlarini
hisobga olish kerak. Tibbiyot terminologiyasida sinonim munosabatlarning o
’
ziga xos xususiyati
tibbiyot sohasidagi maxsus bilimlarning til birliklarida aks etishi, shuningdek ularning rasmiy
tomonining o
’
ziga xosligidir. Bularning barchasi tibbiy terminologiyaning aniq va tizimli sinonim
ulanishlari tufayli tizimli ravishda yuqori darajaga ega ekanligidan dalolat beradi. Tibbiy
terminologiyaning asosiy vazifalaridan biri terminologik birliklarni sinonimiya nuqtai nazaridan
tavsiflash bo
’
lib, bu turli mamlakatlar olimlari o
’
rtasida aloqa qilish uchun zarur bo
’
lgan yagona
muvofiqlashtirilgan atamalarni yaratishga yordam beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
