|
XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI
–
9/2020
148
Ключевой словы:
историческое произведение, культурная ценность, литературная
среда, методология исторической работы
Abstract.
This article provides a comparative analysis of Bayani’s historical works. The
peculiarities of the historical works of the artist have been identified.
Key words:
historical work, cultural property, literary environment, methodology of
historical work
Хоразм –
энг қадимий маданият марказларидан биридир. Дунё фани ривожланишига
катта хисса қўшган олимлар, тарихнавис алломалар етишган бу заминда хонлар хукм сурган
даврларда миллий тарихнавислик мактаби шаклланди. Улар томонидан яратилган асарларда
хонлар тарихини ёритиш баробарида бу ўлка халқлари хаёти, хонликдаги маданий
-
иқтисодий, сиёсий аҳвол ҳақида кимматли маълумотлар берилган.
Мунис ва Огаҳийлар шаклланган илмий ва адабий муҳитда Муҳаммад Юсуф Баёний
ҳам яшаб ижод этди. У тарихчи сифатида ўзининг «Шажарайи Хоразмшоҳий» ва «Хоразм
тарихи» (иккинчи асар охирига етмаган) асарлари билан Хоразм тарихнавислик мактабида
ном қолдирди. Муҳаммад Юсуф
Баёний
бу тарихий асарлари билан Хоразмда узоқ асрлар
давом этиб келган тарихнавислик мактаби анъаналарини давом эттирди [1]. У Мунис ва
Огаҳийнинг
тарихий асарларидаги воқеаларни қайтадан ёзиб тўлдирди. Ўз даври воқеалари
асосида «Шажарайи Хоразмшоҳий», «Хоразм тарихи» номли асарлари билан хонлик
тарихида
янги саҳифаларни очди. Унинг «Шажарайи Хоразмшоҳий» номли асарида Мунис
ва Огаҳийлар томонидан тавсифланган қадимги даврдан то 1873 йилгача бўлган тарихий
воқейликларнинг баёни
билан бирга, 1873 йилдан 1914 йилларгача бўлган воқеалар ҳам
тасвирланади [2].
Мазмуни ва ғоявий йўналишига кўра бу асар Мунис ва Огаҳий тарафидан
ёзилган тарихий асарларнинг хулосаси, давоми
ҳисобланади. Бу муаллифларнинг асарлари
солиштирилганда шу маълум бўлдики, Мунис ва Огаҳий асарлари дабдабали, мураккаб тил
билан ёзилган бўлиб, уларда арабча ва форсча сўзлар, қийин иборалар кўп учрайди. Баёний
эса Мунис ва Огаҳийнинг асарларини бир жилдга тўплаб, кўпчилик учун тушунарли бўлган
содда тил билан қайта ёзди. Бу ҳақда муаллиф асар сўзбошисида айтиб ўтади: «Огаҳий ҳам
Мунис Миробнинг биродарзадаси ва дастпарвардаси эрди. Унинг услубида мажоз ва истиора
билан сўз баён этар эрдиким, каломининг диққати сабабдин омма халқи маонийларин фаҳм
эта олмас эрдилар. Ул ҳам бу йўсунда ду бора сўз бошлаб, Оллоҳқулихондан то
Муҳаммадраҳимхон II замонигача, ҳар хоннинг воқеотин бир мужаллада баён этиб, ҳар
бирин бир исм билан мавсум этди. Ул ҳазратнинг (Муҳаммадраҳимхон II) айёми
салтанатларидан ҳам кам беш
-
етти йил воқеотин таҳрир силкига чекди... Бу нусхаларнинг
маолик фаҳм этиб, борин бир мужалладга жамъ қилмоқға маъмур бўлдим»
[2].
Баёний асарларидаги маълумотлар ишончлилиги билан ҳам аҳамиятлидир.
Муаллиф
тарихнавислик ҳақида шундай ёзади: «Тарих китоби ёзишни бир шарти бор. Тарихий
воқеаларни ёзувчи тарафдорлик этмасдан бўлган воқеаларни ростлик билан баён этиши
керак. Агар ростлик билан баён этмаса, унинг сўзлари ҳеч бир одамга маъқул бўлмайди»
[3].
Бу сўзлар Баёнийнинг тарих ёзиш мезонига риоя этганини кўрсатади. Умуман олганда,
муаллиф асарларини ўша давр тарихий жараёнлари асосида холисона ёзиб қолдирган. Унинг
«Шажарайи Хоразмшоҳий» асари 16 бобдан иборат. Асарнинг муқаддимасида унинг
яратилиш сабаблари айтиб ўтилган [4]. Жумладан, Баёний «Шажарайи Хоразмшоҳий»
асарини ёзиш буйруғини хондан Толибхўжа ибн Авазберди
орқали
22 жумод I
куни
(1329/1911 йили 10 май) олади. Қулёзма Хива хони Асфандиёрхон буйруғига кўра
кўчирилган. Қўлёзманинг 16
-
варағида олтин суви ва кўк бўёқлар билан бажарилган унвон
мавжуд. Мазкур нусха 1333 йили, зу
-
л
-
қаъда ойининг биринчи куни,
(10 сентябрь 1915 йили)
Уста Жума Ниёзнинг ўғли Муҳаммад Яъқуб томонидан настаълиқ хатида, фабрика қоғозига
кўчирилган [5]. Асар 509+6 варақдан иборат ва ўлчови 22х29 см [6]. Ушбу нусхани 1954
йили Я.Ғуломов номидаги Шарқшунослик институтига ҳадя этганлиги маьлум. Ундан олдин
мазкур асар қайси кутубхонада сақлангани маълум
эмас.
Баёнийнинг иккинчи тарихий асари «Хоразм тарихи» деб номланган бўлиб, муаллиф
асар муқаддимасида шундай ёзган: «Энди бу кенгчилик ва фаровон замонда Хоразм халқи
золимларнинг зулмларидан мутлоқ қутулдилар ва озод бўлдилар, энди тинчлик билан бу
китобни аввалдан бошлаб ёзаман, ундаги хонларга хуш келадиган ортиқча сўзлар,
хушомадгўйликларни олиб ташлаб, золимлардан қўрқиб айта олмаган сўзларни ростлик
билан ёзаман» [2]. Муаллифнинг бу сўзларидан асар Хоразм инқилобидан сўнг, адолат
мезонига асосланиб ёзилганлигини англаш мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |
