Xorazm ma ’ mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар

XORAZM MA
’
MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOM
А
SI 
–
12/2020 
148
навларига хос ўсимликлар баргларидан нисбатан йирик бўлиши ва 
G.barbadense 
L. навларига хос 
силжишни кузатиш мумкин. Бу ерда барг нисбатан йирик бўлган
Сурхон
-
14 ва Сурхон
-
9 навлари 
генотипи таъсирида дурагай ўсимликларнинг баргининг йирик бўлишига олиб келди (1
-
расм).
Барг ва кўсакнинг Ғ
1
 
дурагайларда ирсийланиши
 
Яна бир муҳим морфологик кўрсаткичлардан бири кўсак шакли ва ранги бўлиб, дурагай 
ўсимликларда кўсак йириклигининг оралиқ
ёки юқори кўрсаткичга мансуб 
G.hirsutum 
L.
 
навларига хос 
ирсийланиш аниқланган бўлсада, кўсак тузилишида 
G.barbadense 
L. навларининг устунлиги сезилди. 
Яъни дурагай ўсимликларда кўсаклар Сурхон
-
14 ва Сурхон
-
9 навлариникига хос равишда нисбатан 
узунчоқ ҳолатда бўлиши ёки учли бўлиши кузатилди. Шу билан бир қаторда кўсаклар сиртининг 
нисбатан ғадир
-
будир ҳолатда бўлиши, кўсак рангининг тўқ
яшил тусда бўлиши аниқланиб, бу
G.barbadense 
L. навларининг устунлигини кўрсатади. Демак кўсак шакли, рангининг ирсийланишида 
G.hirsutum 
L.
 
ва 
G.barbadense 
L. турлари иштирокидаги Ғ
1 
дурагай комбинацияларда кўсак йириклиги 
бўйича кўпроқ оралиқ ва юқори кўрсаткичга эга ота
-
она шаклнинг доминантлиги, кўсак шакли ва 
рангининг ирсийланишида 
G.barbadense 
L
.
навларининг устунлиги
кузатилади.
Дурагайларнинг Ғ
1
авлодида бошқа морфо
-
хўжалик белгилар қаторида ғўзанинг битта кўсакдаги 
пахта вазни белгиси ўрганилди. Ота
-
она шаклларининг битта кўсак вазни бўйича кўрсаткичи бир
-
биридан кескин фарқ қилди. Оналик шаклида иштирок этаётган 
G.hirsutum L.
навларининг кўрсаткичи 
сезиларли равишда юқори бўлиб, энг яхши натижа СП
-
1303 навида кузатилди, унинг белги бўйича 
натижаси 6,2 г ташкил этди. Шу ўринда Т
-
91/21 тизмасининг кўрсаткичи ҳам анча ижобий (6,0 г) бўлса, 
АТМ
-
1 ва Барака навларининг белги бўйича кўрсаткичи тегишли
равишда 5,2 г; 5,6 г ташкил қилди. 
Оталик сифатида иштирок этган 
G.barbadense
L. 
турига мансуб Сурхон
-
14 навининг битта кўсакдаги
пахта вазни 3,2 г бўлса, Сурхон
-
9 навининг кўрсаткичи 3,6 г га тенг бўлди. Бундан кўринадики ота
-
она 
шакллари ўртасидан белги бўйича кескин фарқ мавжуд (1
-
жадвал).
Улар иштирокида олинган Ғ
1
дурагай комбинацияларнинг ҳам белги бўйича натижаси ота
-
она 
шаклларига боғлиқ равишда 5,3 граммдан 5,8 граммгача бўлган оралиқда жойлашиб, йирик кўсакли навлар 
генотипи таъсирида ижобий томонга ҳал бўлиши кузатилди. Дурагайлар орасида 
F
1 
АТМ
-
1 x Сурхон
-9 
комбинацияси энг яхши кўрсаткичга эга бўлиб, гетерозис ҳолати қайд этилди.
Дурагайнинг белги бўйича ўртача кўрсаткичи 5,8 граммни ташкил этиб, оналик шаклидан 
0,
6 г га ва 
оталик Сурхон
-
9 навидан 2,2 граммга юқори бўлишини кўрсатди. Ушбу дурагай комбинацияда ирсийланиш 
даражаси hp=1,75 га тенг бўлди. Бошқа дурагай комбинацияларда ҳам белги бўйича ўртача 
кўрсаткичнинг оталик Сурхон
-
14 ва Сурхон
-
9 навларига нисбатан сезиларли равишда юқори бўлиши 
кузатилди.